Lễ trấn trạch và một số nghi lễ lên nhà mới của người Tày ở Bắc Kạn

Với người Tày Bắc Kạn, ngôi nhà không đơn thuần chỉ là nơi cư trú mà còn là nơi chứng kiến sự ra đời, trưởng thành và mất đi của mỗi người. Người Tày phân biệt nhà bên ngoài là nơi nam giới sinh hoạt, bên trong là của phụ nữ. Nếu là nhà đất thì dựng theo kiểu 3 gian, 2 mái, tường trình đất hoặc thưng phên nứa, gỗ xung quanh. Trước đây, mái thường lợp bằng cỏ tranh, nhà khá giả thì lợp ngói âm dương. Sau này, phổ biến là lợp mái bằng những tấm prôximăng, đôi khi có cả mái tôn.

Phong tục người Tày ở trên Bắc Kạn là sau khi làm xong nhà mới đều có Lễ trấn trạch. Ý nghĩa của nó là cấm tất cả ma quỷ động chạm vào nhà để con cái yên tâm làm ăn phát đạt, thịnh vượng. Cũng bởi sự gắn bó khăng khít của ngôi nhà với chu kỳ đời người cho nên người Tày chuẩn bị rất chu đáo, kỹ lưỡng cho nghi lễ này. Người Tày xây nhà không cần thuê thợ. Những người thân trong gia đình sẽ cùng chung sức xây dựng làm nên ngôi nhà chứa chan tình đoàn kết. Chính vì lẽ đó, ngoài ý nghĩa xua đuổi tà ma, Lễ trấn trạch của người Tày còn là dịp để chủ nhà cảm ơn những người thân trong gia đình đã giúp đỡ họ hoàn thành ngôi nhà và thắt chặt tình đoàn kết trong gia đình.

Để chuẩn bị cho buổi lễ, từ rất sớm, các thành viên trong nhà cùng nhau sửa soạn các vật dụng làm Lễ trấn trạch và nấu những món ăn truyền thống cho lễ cúng. Bánh dầy là lễ vật không thể thiếu trong những dịp này. Từ công đoạn giã cơm nếp quyện sánh cho tới nặn bánh đều được làm cẩn thận. Bên cạnh những món ăn truyền thống thì bánh dầy là lễ vật không thể thiếu trong ngày lễ. Trong mâm lễ vật không thể thiếu món xôi trứng kiến là một trong những đặc sản của người Tày.

Người Tày sắp xếp mâm cúng theo 3 tầng ý nghĩa: mâm thầy then, mâm thánh, trên cao nhất là mâm tổ tiên. Trong khi thầy cúng làm lễ, con cháu trong nhà tập trung quây quần cùng cầu mong những điều tốt đẹp. Họ cảm ơn tổ tiên đã phù hộ độ trì, ước mong xua đuổi được tà ma để có cuộc sống no ấm.

Những lá sớ sẽ được dán vào 4 cây cột tương ứng với 4 hướng trong nhà. Thầy cúng giơ lệnh bài trước những lá sớ rồi đem đi đốt. Điều này khiến ma quỷ trong nhà không còn nơi trú ngụ.

Sau nghi thức trấn trạch, lên nhà mới, bà con tiến hành rước bát hương lên bàn thờ. Chỉ sau nghi thức này thì các thủ tục nhập trạch của người Tày mới được coi là hoàn tất.

Bên cạnh Lễ trấn trạch, nghi lễ lên nhà mới của người Tày với còn một số nghi lễ sau:

Mang nước lên nhà: Theo tập quán của người Tày thì bà ngoại “nai”, bà nội “gia” hoặc người vợ “mi” sẽ là người đầu tiên xông nhà mới và mang ống nước lên dội vào bốn cột cái để cầu cho sau này làm ăn sinh sống sẽ mát mẻ, thuận lợi.

Mang lửa lên nhà: Ông nội “pú” hoặc chồng “pù” cầm bó đuốc, cầm củi lửa lên đốt ở gian giữa nhà dưới tấm vải đỏ. Họ còn cầm theo bốn gói muối đặt ở bốn góc của đống lửa, dúm thóc đặt vào 8 góc của ngôi nhà. Ý nghĩa của việc mang thóc lên nhà mới với hàm ý no đủ, mùa màng tốt tươi, nó còn là nơi giữ “vía” của chủ gia đình khi đặt lên các cột. Lửa được đốt liên tục trong ba ngày ba đêm không để tắt, giữ cái đỏ may mắn trong nhà.

Đốt pháo ăn mừng và dán giấy đỏ: Dựng xong nhà mới, người Tày có phong tục đốt pháo ăn mừng nhà mới, thể hiện sự vui sướng, phấn khởi của tất cả mọi người. Họ còn treo vải đỏ ở cửa ra vào và dán giấy đỏ ở hai bên cửa thể hiện sự may mắn, vui mừng của gia chủ.

Rước bát hương lên bàn thờ nhà mới: Thời gian rước bát hương phải diễn ra trước khi mặt trời lặn thì sẽ không bị mất hết những may mắn, phát tài, phát lộc. Khấn xong mang bát hương đặt lên bàn thờ mới thì các thủ tục lên nhà mới của người Tày đã xong.

Tới nay, đồng bào Tày ở Bắc Kạn vẫn thực hiện lễ cúng trấn trạch sau khi làm nhà mới xong, coi đó là một nghi lễ quan trọng, giúp cho tất cả các thành viên trong gia đình yên tâm làm ăn.

Vũ Thị Thảo