Khu phố cổ Itchan Kala

Thành phố Khiva chia thành hai phần: Thị trấn bên ngoài, gọi là Dichan Kala, trước đây được bảo vệ bởi một bức tường với 11 cửa; Khu phố cổ bên trong, gọi là Itchan Kala, bao quanh bởi những bức tường gạch, xây dựng vào thế kỷ X. Đây là trạm dừng chân của đoàn lữ hành trước khi băng qua sa mạc để đến Iran.

Khu phố cổ Itchan Kala thuộc thành phố Khiva, nằm ở vùng Khwarezm, Tây Bắc Uzbekistan và Đông Bắc sa mạc Iran, với nhiều tàn tích còn sót lại của nền văn minh Khorezm (ngày nay, khu vực này thuộc Uzbekistan, Kazakhstan và Turkmenistan).

Khu phố cổ Itchan Kala là một quần thể đô thị thống nhất và được bảo tồn tốt, là minh chứng tiêu biểu của nền văn minh đã mất Khorezm. Tại đây, một số di tích đặc biệt được xây dựng theo phương thức truyền thống Trung Á cổ xưa, minh họa sự phát triển của kiến trúc Hồi giáo từ giữa thế kỷ XIV đến thế kỷ XIX; đại diện quan trọng về thiết kế và xây dựng các khu định cư của khu vực Trung Á. Ngày nay, Khu phố cổ Itchan Kala còn là bảo tàng ngoài trời - bảo tàng lịch sử khảo cổ học quốc gia.

Hiện tại, Khu phố cổ với bức tường thành, các công trình kiến trúc như nhà thờ, trường học, đường phố truyền thống, các khu định cư, trạm dừng chân, chợ và những ngọn tháp đang được bảo tồn, duy trì. Những giá trị nổi bật của Khu phố cổ Itchan Kala không chỉ là công trình kiến trúc mà còn là không gian đô thị, sự hài hòa của các công trình xây dựng được tích hợp trong một tổng thể cấu trúc truyền thống, nhất quán.

Khu phố cổ Itchan Kala được UNESCO vinh danh là Di sản Thế giới năm 1990.  Itchan Kala có diện tích khoảng 26ha, mặt bằng hình chữ nhật dài 650m, rộng 400m, trải dài theo hướng Bắc Nam. Bao quanh Khu phố cổ là bức tường gạch dài hơn 2km, cao 10m và dày 5-6m. Có 4 cửa tại 4 phía thành: cửa Đông (Polvan Darvoza); cửa Tây (Ota Darvoza), cửa Nam (Tosh Darvoza); cửa Bắc (Bogcha Darvoza).

Itchan Kala hiện nay còn lưu giữ 51 công trình cổ xưa và 250 căn nhà cổ, trong đó tiêu biểu là:

Nhà thờ Hồi giáo Juma nằm tại trung tâm Ichan Kala, được xây dựng vào cuối thế kỷ XVIII trên tàn tích của công trình xây dựng trước đó. Công trình có mặt bằng hình chữ nhật với kích thước 55mx46m, có lối vào từ 4 phía. Các mặt phía Bắc, Đông và Nam đối diện với các quảng trường và đường phố chính của Khu phố cổ. Nhà thờ được bao quanh bằng tường gạch, cao 1 tầng. Mái bằng được đỡ bởi 212 cột gỗ chạm khắc công phu. Trong số các cột của tòa nhà có 4 cột được xác định là đã có từ thế kỷ X và XI. Hệ thống cột gỗ được bố trí theo một hệ lưới 3,15x 3,15m. Công trình có nội thất đơn giản so với các nhà thờ Hồi giáo khác. Trên mái nhà thờ có 2 giếng trời hút ánh sáng và thông gió. Kề liền nhà thờ là tháp Khoja, được xây dựng vào thế kỷ XIII. Tháp có đường kính 6,2m, cao 52m. 

Nhà thờ Hồi giáo AK nằm tại cửa ngõ phía Đông Khu phố cổ Ichan Kala. Công trình được xây dựng đầu tiên vào năm 1657,  sau đó được xây dựng lại trong khoảng thời gian từ 1838 - 1842. Nhà thờ xây dựng theo lối truyền thống, có quy mô nhỏ, gồm một phòng cầu nguyện kích thước 6,3mx6,3m với mái vòm, 3 mặt xung quanh là một hàng hiên rộng với các cột bằng gỗ có trang trí.

Trường đại học Hồi giáo Mohammed Rakhim Khan được mang tên Sayyid Mohammed Rakhim Khan II - vị vua thành lập Trường (1845-1910), là một trong những ngôi trường tôn giáo lâu đời nhất tại Khiva, được xây dựng vào năm 1876. Dưới triều đại Vua Muhammad Rahim Khan, một số cải cách đã được thực hiện nhằm thúc đẩy phát triển kinh tế và giáo dục. Tại Trường, không chỉ các vấn đề tôn giáo (kinh Koran) mà cả các vấn đề thế tục cũng được giảng dạy (toán học, thiên văn học, địa lý). Cùng với việc nghiên cứu thần học, khoa học, sinh viên tại đây có thể tham gia sáng tác thơ, tổ chức các cuộc tranh luận... Đây là cách đào tạo rất khác biệt so với các trường đại học Hồi giáo khác đương thời. Trường nằm tại trung tâm Khu phố cổ, có quy mô lớn nhất trên lãnh thổ Trung Á và là biểu tượng của kiến trúc thời bấy giờ. Công trình cao 1- 2 tầng, có mặt bằng hình khối chữ nhật với hai sân trong, bố cục hoàn toàn đối xứng. Trong Trường có nhà thờ Hồi giáo, giảng đường, thư viện, phòng nghiên cứu và ký túc xá. Mặt tiền của công trình được trang trí công phu bằng gốm màu xanh, 4 góc của công trình là 4 tháp nhỏ. Công trình được chia thành 76 khối phòng, mỗi khối phòng đều có mái hình vòm. Sân trong của Trường hình vuông có vườn cây và đài phun nước.

Trường Hồi giáo Kutlug Murad Inak do Hoàng thân Kutlug Murad Inak xây dựng, là công trình lâu đời nhất, được xây dựng từ năm 1804 đến năm 1812.  Công trình nằm tại phía Đông Khu phố cổ Itchan Kala, đây là một trong những công trình 2 tầng đầu tiên tại thành phố Khiva. Tại đây có giảng đường, nhà thờ Hồi giáo và các công trình khác bao quanh một sân vuông. Bốn góc của công trình có 4 tháp. Công trình được trang trí bằng gốm với các hoa văn và nhũ đá nhân tạo rất độc đáo. Tương truyền,  dưới nền phòng trung tâm của Trường có đặt mộ của Hoàng tộc Kutlug Murad Inak. Công trình có 81 khối phòng. Sân trong có một cái giếng, phía trên che một mái vòm. Hiện tại, một phần không gian của Trường được sử dụng cho Bảo tàng Triển lãm nghệ thuật quốc gia. Tại đây trưng bày hơn 50 bức tranh miêu tả lịch sử của thành phố Khiva.

Tu viện, Trường học Hồi giáo Abdullah Khan nằm ở phía Tây nhà thờ Hồi giáo AK. Công trình được xây dựng vào năm 1855, cao hai tầng, có mặt bằng, hình khối xây dựng theo kiểu truyền thống.

Cung điện Tash Hauli  nằm cạnh cửa phía Đông của Khu phố cổ Itchan Kala, được xây dựng vào năm 1830 - 1838, là nơi cư ngụ và làm việc của Hoàng gia. Công trình cao 2 tầng, gồm các dãy nhà bố trí với các hàng hiên xung quanh 3 sân trong. Công trình có nội thất trang trí lộng lẫy.

Lăng mộ Pahlavon Mahmoud  được xây dựng tại vị trí trung tâm của Khu phố cổ Itchan Kala. Công trình được xây dựng từ thế kỷ XIV, là nơi chôn cất Pahlavan Mahmoud - người được tôn vinh như vị thánh bảo trợ cho thành phố Khiva. Công trình được xây dựng lại vào năm 1810 - 1825, được xem là tòa nhà ấn tượng nhất trong Khu phố cổ. Đây cũng là nơi chôn cất của hoàng gia…Lăng có các mái vòm khảm ngọc màu xanh lộng lẫy. Nội thất của lăng có nhiều chi tiết trang trí gỗ, khảm men, kim loại công phu. Ngày nay, công trình được bảo quản như một kho tàng văn hóa của dân tộc Uzbekistan. 

Ngày nay, Khu phố cổ Itchan Kala là bảo tàng ngoài trời - bảo tàng lịch sử - khảo cổ học quốc gia. Bên cạnh một số công trình được bảo tồn, nhiều công trình của trong Khu phố cổ Itchan Kala được giao cho các hộ gia đình quản lý để tổ chức các hoạt động sản xuất, kinh doanh hàng thủ công mỹ nghệ truyền thống, dịch vụ du lịch…

Thu Hà