Đền Thần - Di tích Lịch sử cấp Quốc gia

Nghề chúng tôi được đi đến nhiều vùng miền, biết được nhiều di tích đặc sắc của dân tộc. Với thói quen khi đến vùng đất lạ, trước tiên là phải qua đền, chùa hoặc đình của làng đó đã. Đền Thần hay còn gọi là đền Thành Hoàng ở gần ngay đầu làng cổ Thổ Đôi Trang nay là xã Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu. Đền nằm trên một gò đất cao ở giữa cánh đồng, ngoảng mặt hướng Nam,  xây theo lối chữ Đinh, khuôn viên đền còn nhiều hiện vật có cổ, quý như  hổ chầu, ngựa chiến, sư tử, voi, hộ pháp, lính quản ngựa… bằng chất liệu đá. Cổng đền không đóng nhưng bên trong bái đường cửa khoá im ỉm bởi cụ thủ từ đi vắng đâu. Tôi kính cẩn đứng ngoài bái vọng vào. Chú ni thành tâm rứa là tốt…Hoá ra cụ thủ từ đang ngồi hóng mắt dưới cây cổ thụ phía sau đền. Tôi vui mừng liền bắt chuyện bởi đâu cỡ tuổi như cụ lại giúp được chi đó cho ý định của mình. 

Đền thờ “Mộc lôi linh ứng - ngài thượng đẳng tôn thần” ở buổi sơ khai dân làng Thổ Đôi Trang đã được “Mộc Lôi linh ứng” vị thần ngự tại ngôi đền này hiện về bảo hộ cho nhân dân làng Quỳnh qua những gian truân của cuộc sống, qua những biến thiên của lịch sử, cầu cho mưa thuận gió hoà, mùa màng bội thu, học hành đỗ đạt, công đức của ngài không sao kể xiết và ngài có một vị trí quan trọng và trang trọng trong tâm thức người dân làng Quỳnh. Ngoài ra, tại đền còn phối tế thờ ba vị tuy khác họ, không cùng quê nhưng đã chọn vùng đất này lập làng xây dựng và phát triển Thổ Đôi Trang đó là Hồ Khai cơ, Hoàng Lập cơ và Nguyễn Triệu cơ.

Trong ba dòng họ lớn tại làng Quỳnh đầu tiên phải kể đến họ Hồ với ông Hồ Kha và ông Hồ Hồng. Vào năm 1314 (Giáp Dần, năm đầu đời Trần Minh Tông niên hiệu Đại Khánh) ông Hồ Kha từ Tiên Sinh qua Bào Đột đến xem xét vùng đất sa bồi ở Đông Bắc xã Hoàn Hậu. Từ đường thiên lý vượt qua Đồi Thần, Hồ Kha xem xét địa thế phong thuỷ. Đứng trên gò nhìn ra bốn phương trời, nơi đây có: “Núi Ngựa chầu phía Nam; Lèn Tàn che phía Bắc; Hinh Sơn là giáp bảng; Ất bảng ấy Quy Lĩnh; Nghiên bút sẵn bày; Cờ quạt chỉnh chiển”. Với nhận thức và tâm linh thuở ấy, cụ cho đất này là “đinh long dẫn mạch, đinh thuỷ dáo đường” con cháu đời sau sẽ khai thác những cảnh vật thiên tạo ấy như là điểm trợ lực về tinh thần để gây sự phấn chấn trong học tập, trong sự nghiệp. Sau đó ông giao lại cho người con trai cả là Hồ Hồng tiếp tục sự nghiệp khai hoang lập làng. Năm 1378, Hồ Hồng cùng với các ông Hoàng Khánh, Nguyễn Thạc chiêu mộ nhân dân lập ấp ở thôn Đồng Trương gọi là trang Thổ Đôi (nay là xã Quỳnh Đôi, huyện Quỳnh Lưu). Theo Quỳnh Đôi cổ kim sự tích hương biên cho biết: khi làng bắt đầu khai cơ ở trang Thổ Đôi, nơi cao thì rậm rạp gai góc, nơi thấp thì bùn lầy ướt át, người ở chưa đông, địa thế chưa rộng…”. Cuối thời Trần, miền biên giới phía Nam của Đại Việt thường xuyên bị quân Chiêm Thành tràn sang cướp phá. Là một viên võ quan, ông Hồ Hồng được lệnh trấn giữ vùng biên cương phía Nam, ngăn chặn sự xâm lấn của Chiêm Thành và đã hy sinh tại vùng Hóa Châu.

Ông Hoàng Khánh vào cuối thời Trần từng giữ chức Hành Khiển, quản lộ Diễn Châu. Trong thời gian tại nhiệm ở Diễn Châu, ông Hoàng Khánh từng chiêu mộ nhân dân tổ chức khẩn hoang ở nhiều nơi như Thổ Đôi (xã Quỳnh Đôi), Hiền Lương (xã Quỳnh Nghĩa), Văn Học, Văn Bằng, Phú Đa (xã Quỳnh Bảng) và lập đồn điền Diễn Châu, xây dựng cơ sở kinh tế, quốc phòng cho miền đất Nghệ An trở thành “ phên giậu” vững chắc của quốc gia Đại Việt ở phía Nam. Ông được suy tôn là thuỷ tổ họ Hoàng ở Quỳnh Đôi.

Lãnh đạo huyện Quỳnh Lưu đón nhận Bằng xếp hạng di tích Quốc gia đền Thần 

Ông Nguyễn Thạc là hậu duệ của Định Quốc công Nguyễn Bặc. Cuối thời Trần, ông Nguyễn Thạc di cư từ Hải Dương vào Nghệ An, về sinh sống tại thôn Hiền Lương, xã Hoàn Hậu. Năm 1378, ông cùng các ông Hồ Hồng, Hoàng Khánh tổ chức khai khẩn vùng Thổ Đôi trang. Thời gian này, ông Hồ Hồng và Hoàng Khánh đang đảm nhiệm các chức quan của Nhà Trần nên thường phải lui tới nhiệm sở, do đó toàn bộ phần việc sau này giao cho ông Nguyễn Thạc trực tiếp trông nom. Ông đứng ra xây dựng tổ chức tự quản thôn trang, xây dựng hệ thống thuỷ lợi thuỷ nông như đập Hói, bờ Be phục vụ sản xuất nông nghiệp, tạo cho Thổ Đôi trang ngày thêm trù mật, dân cư đông đúc. Dòng họ Nguyễn ở Quỳnh Đôi tôn ông Nguyễn Thạc là thuỷ tổ họ Nguyễn Triệu cơ.

Để ghi nhớ công ơn khai cơ, lập nghiệp của các ông Hồ Khai cơ, Hoàng Lập cơ, Nguyễn Triệu cơ, từ nhiều thể kỷ trước, dân làng Quỳnh Đôi đã tôn vinh các ông là Thành hoàng làng. Cả bốn ông Hồ Kha, Hồ Hồng, Hoàng Khánh, Nguyễn Thạc được các triều đại quân chủ ban sắc phong là Dực bảo trung hưng linh phù chi thần và sắc cho dân làng hương khói thờ phụng và được phối tế thờ tại đền Thần. Việc các triều đại quân chủ Việt Nam sắc phong cho các ông là Thành hoàng làng, giao cho dân phụng thờ và tế lễ theo điển chương chế độ nhà nước đã phần nào ghi nhận và khẳng định công lao của bốn ông đối với địa phương nói riêng và đối với sự phát triển của đất nước nói chung. Tên tuổi của các nhân vật lịch sử Hồ Kha, Hồ Hồng, Hoàng Khánh và Nguyễn Thạc cần được tôn vinh xứng đáng với những gì mà các ông đã cống hiến.

Cách đây hàng trăm năm tại đền Thần đã có nhiều hoạt động lễ, hội phong phú và đa dạng. Đặc biệt vào dịp đầu Xuân hàng năm, làng tổ chức “Lễ Kỳ Phúc” vào những ngày đầu tháng Giêng (mồng 9 và 10). Theo văn hóa dân gian, đây là một lễ hội có giá trị lịch sử văn hóa truyền thống đặc trưng, thể hiện chiều sâu và độ dày về văn hóa của cộng đồng, mang đậm bản sắc của một làng quê có chiều dài lịch sử hình thành, tồn tại và phát triển hơn 600 năm.

Lễ hội cũng là dịp để con cháu trong cộng đồng các dòng họ tỏ lòng tri ân, tưởng nhớ tới công lao của các thế hệ cha ông đã có  công khai cơ lập làng. Thế nhưng lễ hội này đã thất truyền từ năm 1952 - 2011.  Đến năm 2012, UBND xã Quỳnh Đôi phối hợp với Viện Văn hoá-Nghệ thuật Việt Nam xây dựng kịch bản khôi phục Lễ hội Kỳ Phúc vừa mang đậm bản sắc truyền thống văn hoá vừa có tính thời đại phù hợp với từng giai đoạn, đây thật sự là một sự kiện bách gia mong chờ. Trong thời gian đó ở đền thờ sẽ diễn ra nhiều hoạt động về lễ và hội theo phong tục cổ truyền. Văn tế có đoạn rằng “Hôm nay đất nước đổi mới, quê hương Quỳnh Đôi no ấm thanh bình nhớ ơn công đức trời biển của người xưa con cháu Quỳnh Đôi xin nguyện tâm theo lợi dạy của tổ tiên giữ gìn di sản văn hoá để tiếng thơm làng Quỳnh được lưu truyền mãi mãi về sau, phát huy truyền thống hiếu học lao động cần cù, sáng tạo để Quỳnh Đôi sánh vai cùng các địa phương làng xã làm rạng danh đất nước”.

Năm nay, Lễ Kỳ Phúc tại đền Thần được mở ở cả Thổ Đôi trang bừng dậy một nguồn sinh lực dồi dào để đất Quỳnh Đôi vững vàng trên bước đường mà tiền nhân đã chọn, góp phần làm nên bản sắc văn hoá quý báu địa danh xứ Nghệ.

Nguyễn Trọng Cường