Chùa Tiên (Mậu Nam), ngôi chùa cổ xứ Thanh

Chùa Tiên - Hồ Đồng Vụa - Động phủ Thông là một cụm di tích thắng cảnh huyền thoại đầy kỳ thú. Cả ba điểm thắng cảnh này đều nằm trong phạm vi vườn đào tiên theo truyền thuyết. Chùa Tiên là trung tâm của thắng cảnh của truyền thuyết chàng Từ Thức gặp nàng tiên Giáng Hương. Hồ Đồng Vụa ở sau chùa Tiên, là một hồ thiên tạo rộng hàng chục ha, được ôm bọc trong lũng hai dãy núi đá chạy vòng cung thành một không gian sơn thuỷ rất sinh động.

Theo truyền thuyết, chùa Tiên là ngôi chùa gắn liền với câu chuyện tình huyền thoại thi vị cảm động của một nhân vật có thể có thật làm quan vào đời Vua Trần Thuận Tông (1388-1398) đi ngao du ngắm cảnh chơi hoa rồi biến mất. Thời đó, nơi đây đó có một ngôi chùa với vườn chùa trồng nhiều hoa đào và mẫu đơn. Sự mất tích này trở thành một câu chuyện tình giữa chàng Từ Thức và nàng tiên Giáng Hương trữ tình và rung động hồn thơ.

Năm Bảo Đại thứ XI (Tân Mùi - 1931), sư cụ Diệu Hằng đã bỏ 60 đồng ra để xây dựng lại ngôi chùa trên nền chùa cũ. Theo bia ký chùa, ngày 01 tháng 10 năm Bảo Đại thứ VII (1932), Thiền sư Lã Thị Hậu, hiệu Diệu Hằng, đạo danh Ngọc Hiếu sáng lập và trụ trì chùa Mậu Nam thôn Nhân sơn tổng Dân Phong, huyện Nga Sơn, tỉnh Thanh Hoá. Như vậy ngôi chùa tồn tại đến ngày nay là ngôi chùa xây dựng vào những năm 1931-1932 vào cuối đời nhà Nguyễn.

Di tích chùa Tiên có tổng diện tích 66,7ha trên vùng đất cao ráo, mặt trước hướng Đông Bắc là cánh đồng lúa và hoa màu rộng lớn, phía sau hướng Tây dựa sát vào dãy núi Nhà Bà, cách chùa 50m là hồ Đồng Vụa. Trên đỉnh núi Nhà Bà, có bàn đá thiên tạo rất rộng, được gọi là Bàn cờ Tiên. Dừng trên đỉnh núi có thể nhìn bao quát toàn cảnh hồ và cảnh chùa bên dưới.       

Ngôi chùa hiện tại có kiến trúc thời Nguyễn với lối cấu trúc vòm cả tiền đường, hậu cung, trên mái lợp ngói mũi bình thường. Ba cửa ra vào cũng làm theo kiểu hình cuốn. Bên ngoài tiền đường là hiên chùa chính (rộng 2,10m x 10,20m). Nhà Tiền Đường chỉ rộng 3,80m x 10,20m và hậu cung dài 4,80m, rộng 2,5m. Phía ngoài mặt trước được nối liền bằng một gác chuông 3 tầng mái. Với lối cấu trúc như vậy, từ xa nhìn vào ta có cảm giác kiến trúc của chùa rất bề thế, hài hòa và cân đối. Ngoài chùa chính, ở đây còn có phủ Mẫu cũng được xây theo kiểu cuốn vòm, lợp ngói mũi ở ngay cạnh chùa. Đường vào chùa có 2 hàng nhãn cổ thụ đã được 70 năm càng làm cho chùa Tiên thêm cổ kính. Xưa kia, quanh chùa là rừng đào và hoa mẫu đơn. Riêng mẫu đơn có loại màu đỏ, vàng, phớt hồng, tím. Hiện nay, chùa đang xây dựng lại vườn cảnh với nhiều loại đào, mẫu đơn để biến nơi đay trở thành nơi tiên cảnh như ngay xưa vậy.

Trải qua nhiều biến cố của thiên nhiên và thăng trầm của lịch sử, chùa Tiên đã xuống cấp nghiêm trọng, kiến trúc chùa cũng không còn được như xưa, nhiều bộ phận kết cấu quan trọng bị ẩm ướt, mục nát, mái ngói bị bể vỡ nhiều chỗ, tường vữa tróc lở, rêu mốc. Để phát huy giá trị văn hóa tín ngưỡng, các hạng mục công trình kiến trúc hiện có thể hiện được giá trị lâu dài ở vùng đất Thanh Hóa nói riêng, cả nước nói chung, bảo tồn các giá trị nghệ thuật, văn hóa của một di tích một cách bền vững, và đặc biệt là giá trị của hiện vật công trình, với thực trạng công trình như trên thì việc tu bổ, tôn tạo chùa Tiên là hết sức cấp bách và cần thiết.

N.L