Năm Dậu suy ngẫm về tranh dân gian con gà

Ở nước ta có nhiều vùng làm tranh dân gian và cố nhiên là có tranh gà vì người đời quan niệm gia súc, gia cầm, vườn rau, ao cá, lúa, ngô, khoai, sắn là gốc rễ của ấm no, đầy đủ cho cuộc sống trong xã hội. Tranh là món ăn tinh thần, nhất là vào ngày Tết đón xuân, năm nào có tranh con ấy chỉ trừ hai con là chó và khỉ ít nơi nào vẽ, riêng dòng tranh Đông Hồ là không có hai con ấy.

Tranh Đông Hồ: Gà mẹ và gà con. 

Con gà trong tranh làng Hồ, cách biểu hiện có khác biệt với dòng tranh hàng Trống, tranh Huế kể cả về đường nét, bố cục và màu sắc.

Khác với các dòng tranh trong nước, tranh làng Hồ miêu tả con gà nhìn tổng thể kể cả gà trống gà mái hay gà con, người xem thấy mềm mại chân chất của vị hương làng quê duyên dáng uyển chuyển ở các động tác sinh hoạt. Bức tranh gà “Mẹ con” đang chăm chút quấn quýt trong sự đùm bọc của mẹ âu yếm rồi nhặt côn trùng, mớm cho các con khá sinh động thật đáng yêu làm sao. Cách vẽ trên giấy điệp và gợi lên những gam màu chất liệu tự nhiên lấy từ hoa lá đã đẩy tính vui tươi nhộn nhịp của đàn gà lên một bước hoàn hảo. Người xem tranh liên tưởng đến ngày mùa... của làng quê, sau ngày gặt hái để lại những khóm rạ mà gà đang tìm tòi hái lượm mồi ăn. Cách miêu tả cấu trúc bố cục ở đây cũng khá hóm hỉnh, tinh nghịch, ríu ra ríu rít của gà con nhảy lên lưng mẹ, tạo nên một sức hấp dẫn đến kỳ lạ.

Ngày Tết tranh đàn gà “Mẹ con”, cho đến gà trống “Gáy lúc bình minh”, tất cả đều gắn liền với văn hóa lúa nước của đồng bằng Bắc Bộ. Trong ngày Tết, tranh hai con vật thường đặt đối xứng nhau đàn gà, đàn lợn ở hai bên bàn thờ gia tiên. Những năm cầm tinh con gà, người ta thường treo hai tranh gà, mái và gà trống thành nhị bình. Có thể nói, con gà trong tranh Đông Hồ là một loại tranh khá đẹp vì thế người dân chơi xong ba ngày Tết sang tháng hai là lấy xuống cuộn tròn cho vào ống luồng hay ống nứa cất đi để năm sau chơi xuân tiếp.

Tranh gà mang ý nghĩa đại cát.

Ở đô thành ngày xưa, tranh gà Hàng Trống (Hà Nội) là một loại tranh cũng khá đẹp, cách vẽ tạo hình theo lối họa vô định thể, chủ yếu là tranh độc bản vẽ theo cách phối hợp màu rất điêu luyện trên giấy. Những con gà trống vẽ trong tranh khá đẹp, uyển chuyển về đường nét, rực rỡ, lung linh, huyền ảo về màu sắc. Tranh gà trống hay mái cách vẽ độc bản hạn chế được cái nhìn mặc định, vì thế việc biểu đạt tính cách con vật của họa sĩ được sinh động hơn. Nghệ nhân tranh Hàng Trống, đến ngày Tết, họ hay thi nhau cho ra những mẫu, tranh mới kể cả nội dung cho đến bố cục, cấu trúc, tạo hình màu sắc và chất liệu giấy, hoặc chất liệu bền khác như vải,… để bán chạy hơn. Ngày nay, người ta còn lưu giữ được nhiều bản vẽ ở nhiều thể loại, sử dụng chất liệu mà tranh Tết Hàng Trống về con gà đã vang bóng một thời.

Cùng với tranh làng Hồ, tranh Hàng Trống, tranh gà dân gian ở xứ Huế cũng khá phong phú, đa dạng và đầy cá tính có sắc thái riêng, về văn hóa Kinh thành được mệnh danh là “Nhã nhạc Cung đình”, êm đềm, thơ mộng và dịu hiền yêu kiều như cô gái Huế vậy. Một vùng đất cố đô, ở đó cũng đã sản sinh ra bao di sản nghề truyền thống mà tranh dân gian vẽ con gà là một ví dụ.

Khác với nhiều nơi trong hệ thống nghề làm tranh dân gian xưa, người Huế vẽ tranh để phục vụ ngày Tết, tranh gà có một nét riêng ẩn ý vừa rực rỡ của nghệ thuật rất thanh tịnh thướt tha song cũng rất trào phúng, có nhiều tranh độc bản chứa đựng hàm ý tung hô sâu cay mang tính xã hội sâu sắc. Các dòng tranh như Đông Hồ, Bắc Ninh, Thừa Thiên Huế, Hàng Trống Hà Nội và một số vùng khác ở trong Nam, song tranh đẹp và nhiều nhất là ở làng Hồ, Bắc Ninh. Riêng về tranh con gà thì ở Huế là phong phú thể loại có phong cách biểu đạt riêng. Căn cứ vào đặc tính của con gà và nhất là tính cách hiếu thắng ích kỷ của gà trống, khi gặp bạn tình lúc nào cũng tỏ ra oai phong “anh hùng nhất khoảnh”, gà trống mà các nghệ nhân dân gian đã khai thác về cá tính này để sáng tạo ra nhiều tác phẩm có chất lượng cả về nội dung đến hình thức nghệ thuật.

Con gà trống trong tranh Đông Hồ tượng trưng cho người quân tử nên đi với bé trai.

Thời nay, người ta ít ai chơi tranh dân gian ngày Tết nhưng lại xuất hiện nhiều tranh dân gian có màu sắc khác lạ nhất là thời mở cửa. Trên nhiều tờ báo, tạp chí, báo tường và cũng rất phổ biến ở những ngày Tết đến xuân sang, các họa sĩ thường lấy những việc thật người thật của những ông sếp sống xa hoa tham nhũng vô lối trong xã hội đương đại để sáng tác tranh châm biếm.

Năm Dậu đến nói về tranh gà dân gian thì phong phú lắm, từ một con vật hiền lành mà ở trong đó chứa đựng bao nhiêu điều huyền bí vừa mang tính văn hóa vật thể, ẩm thực vừa đậm nét văn hóa phi vật thể, xét về mặt tâm linh tín ngưỡng là cả một kho di sản văn hóa không thể khai thác hết được mà tranh con gà là một khía cạnh của nghệ thuật tạo hình vẫn còn sống động trong dân gian Việt Nam.

Họa sĩ Hoàng Hoa Mai