Ảnh hưởng Dân ca, Ví, Giặm trong cuộc sống hôm nay

Ví, Giặm là hai thể hát khác nhau, theo PGS Ninh Viết Giao: 

Ví là “ví von”:

“Thân em như hạt mưa sa

Hạt rơi xuống giếng hạt ra ngoài đồng”

Ví là “Với”, bên nam hát đối đáp với bên nữ.

Ví là “Vói”, bên nam đứng ngoài đường, ngoài ngõ hát vói vào trong sân, trong nhà đối đáp với bên nữ đang quay xa, kéo sợi...

“Giặm” là xuất phát từ tính phân đoạn trong một bài hát Giặm; Giặm là giắm vào, diền vào như giắm lúa, điền nam trong một cái rổ; Riêng ý kiến của PGS Ninh Viết Giao: “Giặm là tiếng vang vọng lại của tiếng nói con người nơi núi rừng, nhất là khi chúng ta đi vào những khu rừng có nhiều vách đá thẳng tắp cheo leo, khi nói một câu chúng ta thường nghe lại tiếng nói của chính mình”. Hát Giặm có hai hình thức: Hát Giặm nam nữ và hát Giặm vè (tức vè sáng tác theo thể hát giặm).

Ví, Giặm xứ Nghệ lúc mới ra đời chỉ là những câu hát riêng của chị em trong lúc lao động một mình, về sau có sự tham gia của những chàng trai, câu hát trở nên tình tứ, dịu dàng, uyển chuyển. Đặc biệt, từ khi có các nhà nho, nhà trí thức bình dân và một số nhà khoa bảng có danh tiếng tham gia, câu hát đã có thêm chất trí tuệ, chất uyên thâm. Buổi đầu đi chơi hát phường Vải họ thường bày câu hát cho bên nam, gọi là thầy gà. Rồi bên nữ cũng vậy, những buổi hát thế nào cũng mời cho được thầy gà. Dần dần, các thầy gà trở thành người hát chính thức trong các cuộc chơi.

Ví , Giặm không chỉ hát đơn lẻ mà đã trở thành quy cách hát Ví và thủ tục hát Giặm (thủ tục hát Giặm chỉ có trong hát Giặm nam nữ). Quy cách hát Ví thường có 7 bước, 3 chặng; chặng 1 là các bước hát dạo, hát chào, hát mừng và hát hỏi; chặng 2 là các bước hát đố và hát đối; chặng 3 chặng quan trọng nhất, có nhiều câu hát hay gồm các bước: hát mời, hát xe kết và hát tiễn. Quy cách này đã hình thành trong dân gian từ lâu đời, mang tính chất nguyên hợp (Phoncolo). Quy cách này chỉ thể hiện đầy đủ trong hát Ví Phường Vải, còn các điệu ví khác không có hoặc không đầy đủ.

Về thủ tục hát Giặm nam nữ cũng có 3 bước cơ bản: hát dạo, hát đối và hát xe kết. Trong bước hát dạo có khi chỉ hát chào, hát mừng, hát hỏi thay cho hát dạo còn hát đối hầu như vắng bóng. Quy cách hát cũng rất đơn giản, không đầy đủ như hát Ví. Vai trò nhà nho ít tham gia hát Giặm, nếu có chỉ là những nhà nho biết hát và thích hát, còn làm thầy bày, thầy gà thì rất khó. Vì hát Giặm nam nữ có bài tới ba, bốn chục câu, thậm chí năm, sáu chục câu mà người hát phải hát liền một mạch thì không thể gà được.

(Ảnh: TL)

Bên cạnh việc hình thành quy cách hát và thủ tục của cuộc hát, tính chất, không gian và thời gian của hát dân ca nói chung, Ví, Giặm nói riêng cũng là một vấn đề quan trọng cần tìm hiểu. Hát Xoan Phú Thọ là hát nghi lễ, hát ở cửa đền; hát Quan Họ là hát giao duyên, hát trên sông, hát sau đền, hát trong hội Lim; còn Ví, Giặm xứ Nghệ là hát trong lao động, hát trong lúc đang kéo sợi, dệt vải, đan lát rổ, rá, đi cấy, đi gặt, hái củi, chèo thuyền trên sông…với những tên gọi khác nhau như: Ví Phường Vải, Ví Phường Đan, Ví Phường Cấy, Ví Phường Củi…Về thời gian, khắp vùng xứ Nghệ ở đâu cũng vang lên câu Ví, câu Giặm, hát suốt quanh năm, hát cả bốn mùa, hễ nam nữ có dịp gặp nhau, cùng nhau lao động là cùng nhau hát Ví, hát Giặm.

Đôi nét khái quát trên để thấy rằng: Ví, Giặm xứ Nghệ, những giá trị vốn có mà chúng ta tiếp cận hôm nay không phải là bất di bất dịch, mà đã có sự bổ sung, hoàn thiện dần theo điều kiện phát triển của xã hội qua từng giai đoạn lịch sử khác nhau. Ví dân ca là văn nghệ tự túc của người dân lao động, họ tự ngẫu hứng sáng tác và lưu truyền từ đời này sang đời khác; quá trình ngẫu hứng sáng tác và diễn xướng truyền miệng là quá trình bổ sung, hoàn thiện và có thêm nhiều dị bản khác nhau. Tuy nhiên, dù bổ sung, hoàn thiện đến đâu thì dân ca nói chung, Ví, Giặm nói riêng vẫn nằm trong kho tàng văn hóa dân gian của dân tộc, là tài sản vô giá của đất nước Việt Nam.

Vậy, ảnh hưởng của Ví, Giặm trong cuộc sống hôm nay thì sao?

Trong cuộc sống hôm nay, Ví, Giặm vẫn tồn tại, nói đúng hơn là tồn tại và phát triển một cách mạnh mẽ, khác với khái niệm bổ sung, hoàn thiện của thời kỳ còn mang tính chất nguyên hợp (Phoncolo), chưa bị ảnh hưởng các trường phái âm nhạc chính quy khác.

Vào đầu những năm 30 của thế kỷ trước, khi phong trào Xô Viết Nghệ Tĩnh bùng nổ, câu Ví, câu Giặm được chuyển tải nội dung đấu tranh của công nhân Trường Thi- Bến Thủy, của nông dân hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh. Và không những câu Ví, câu Giặm chuyển tải nội dung mới, mà còn có cả sáng tác mới có dấu ấn tác giả, mang đậm chất Ví, Gặm xứ Nghệ.

(Ảnh: TL)

Trong hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ lại xuất hiện những câu Ví, câu Giặm chuyển tải các nội dung: Tố cáo chiến tranh, tiễn người thân lên đường nhập ngũ, chia sẻ những mất mát hy sinh trong hai cuộc kháng chiến vĩ đại của dân tộc; Kể cả những sáng tác mới của các tác giả mang đậm chất Ví, Giặm như: “Cùng nhau đi hùng binh”, “Ta lại đào công sự”, “Thần sấm ngã”…

Hòa bình lập lại, miền Bắc tiến lên xã hội chủ nghĩa, cùng miền Nam tiếp tục đấu tranh giải phóng dân tộc, thống nhất đất nước, câu Ví, câu Giặm lại tiếp tục chuyển tải kịp thời, đầy đủ những nội dung mới của thời kỳ này. Câu Ví, câu Giặm không chỉ đứng một mình mà còn liên kết với nhau thành những tiết mục hoạt ca, hoạt cảnh để chuyển tải nội dung lớn hơn, phong phú và đa dạng hơn. Đặc biệt, từ khi phong trào sân khấu quần chúng của tỉnh phát triển (1960), nhiều vở kịch ngắn (kịch hát dân ca) xuất hiện, trong đó có các vở “Không phải tôi” của Nguyễn Trung Giáp, “Khi ban đội đi vắng” của Nguyễn Trung Phong, “Hỏi ai quan trọng” của Nguyễn Tiến Đang…Nhất là từ khi Đoàn Dân ca Nghệ An được thành lập (1973) (nay là Trung tâm Bảo tồn và Phát huy Di sản Dân ca xứ Nghệ), hàng chục vở diễn được thể nghiệm thành công; Ví, Giặm xứ Nghệ không chỉ là điệu hát độc lập mà còn là lời hát của nhân vật trong các vở diễn sân khấu. Và một điều tất yếu là phải cải biên và phát triển Ví, Giặm xứ Nghệ, vì các làn điệu nguyên gốc trong những vở diễn hiện đại không đủ sức để chuyển tải tâm trạng, tính cách của nhân vật, nhất là những xung đột kịch sâu sắc. Nhiều làn điệu cải biên và phát triển Ví, Giặm xứ Nghệ đã đáp ứng được yêu cầu hình thành và phát triển bộ môn sân khấu “kịch hát dân ca xứ Nghệ”. Những làn điệu đó không chỉ sử dụng trong một vở mà nhiều vở diễn khác nhau, gọi là đa dùng; không chỉ sử dụng trong sân khấu mà còn sử dụng độc lập trong các cuộc giao lưu gặp mặt thân mật, tiệc cưới, mừng sinh nhật… Bên cạnh việc đưa dân ca Nghệ Tĩnh lên sân khấu, các nhạc sĩ còn lấy chất liệu Ví, Giặm viết thành những bài ca đi cùng năm tháng như: Một khúc tâm tình của người Hà Tĩnh (Nguyễn Văn Tý), Xa khơi (Nguyễn Tài Tuệ), Neo đậu bến quê (An Thuyên), Câu hát quê hương (Hồ Hữu Thới- Nguyễn Trọng Tạo)…Riêng bản thân tôi, 35 công tác tại Nghệ An, với tư cách là nhạc sĩ sáng tác, tôi đã lấy chất liệu Ví, Giặm để viết hàng trăm ca khúc, hàng chục nhạc sân khấu cho các vở diễn Kịch hát Dân ca, Chèo, Cải lương, Kịch nói, Kịch Hát mới cho sân khấu ca múa nhạc. Nhiều ca khúc và vở diễn mang âm hưởng Ví, Giặm đã sống mãi với thời gian như: vở diễn “Mai Thúc Loan”, vở sử thi nghệ thuật “Danh nhân lớn lên từ câu hò Ví, Giặm”. Ca khúc: “Những ngọn đèn gọi cá”, “Câu hát quê hương”,” Ân tình xứ Nghệ”, “Nhớ về Hà Tĩnh”, “Giọng hò trên biển quê hương”, “Xôn xao trời nước quê mình”, “Hội làng bên sông Lam”…

Nhiều thập kỷ qua, phong trào văn nghệ quần chúng trong tỉnh phát triển mạnh mẽ, nhiều lễ hội dân gian, truyền thống được phục dựng, một số lễ hội mới được hình thành và phát triển như: Lễ hội làng Sen, Lê hội đền Cuông, Lễ hội đền Mai Hắc Đế, Lễ hội đền Ông Hoàng Mười, Lễ hội uống nước nhớ nguồn, Lễ hội sông nước Cửa Lò… gần đây nhất là phong trào đưa dân ca vào trường học đã thực hiện được gần hai thập kỷ trong hầu hết các trường phổ thông ở Nghệ An. Ví, Giặm xứ Nghệ thực sự đã đi vào cuộc sống hôm nay bằng những chương trình, tiết mục hát dân ca của các đội nghệ thuật quần chúng; bằng những giờ dạy hát dân ca trên Đài Phát thanh và Truyền hình tỉnh; bằng những giờ dạy hát dân ca của các thầy cô giáo trong các trường phổ thông; và bằng những cuộc liên hoan hát dân ca hàng năm của tỉnh, của Sở Giáo dục - Đào tạo Nghệ An tổ chức. Đặc biệt, những năm gần đây, hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh đã luân phiên tổ chức các cuộc liên hoan Ví, Giặm Nghệ Tĩnh (hay còn gọi là Fettival Ví Giặm Nghệ Tĩnh)  tại thành phố Vinh và thành phố Hà Tĩnh. Đáng nhớ nhất là cuộc liên hoan Ví, Giặm Nghệ Tĩnh lần thứ 3 với tên gọi “Về miền Ví, Giặm”, kết hợp đón Bằng UNESCO công nhận Ví, Giặm Nghệ Tĩnh là Di sản phi vật thể đại diện của nhân loại tổ chức tại thành phố Vinh, tỉnh Nghệ An cuối năm 2014.

(Ảnh: TL)

Ví, Giặm Nghệ Tĩnh không những đi vào cuộc sống hôm nay của cộng đồng người Nghệ ngay chính quê hương mình mà cả người Nghệ xa quê và những người ở quê hương khác nhưng rất yêu thích dân ca xứ Nghệ. Họ được gia đình, người thân thường xuyên gửi tặng những đĩa hát dân ca, tiếp xúc với những vở diễn sân khấu hóa dân ca xứ Nghệ trên Đài Truyền hình Trung ương, những chương trình dân ca nhạc cổ Bắc, Trung, Nam trong đó có dân ca xứ Nghệ trên Đài Tiếng nói Việt Nam. Họ không những tiếp xúc với các làn điệu Ví, Giặm nguyên gốc được đưa vào sân khấu thể nghiệm, đưa vào các chương trình hát dân ca, mà còn tiếp xúc với những bài ca đi cùng năm tháng như: “Trông cây lại nhớ tới Người”- Đỗ Nhuận, “Đêm nghe hát đò đưa nhớ Bác”- An Thuyên, “Từ làng Sen”- Phạm Tuyên…

Ví, Giặm xứ Nghệ trong cuộc sống hôm nay không còn có không gian thật và môi trường diễn xướng vốn có, mà phục dựng bằng sân khấu, sàn diễn hoặc thay bằng các hình thức diễn xướng mới phù hợp với cuộc sống hôm nay. Người diễn xướng là diễn viên chuyên nghiệp, không chuyên và những người yêu thích dân ca, nhất là học sinh trong các trường phổ thông. Các nghệ nhân hát Ví, Giặm xứ Nghệ tuổi cao, sức yếu đã lần lượt ra đi, số còn lại chỉ đếm đầu ngón tay. Họ không còn đủ sức để tham gia diễn xướng như ngày xưa, chỉ làm được một số việc như: hát cho các nhà sưu tầm, nghiên cứu ghi âm để gìn giữ cho muôn đời sau; hát để truyền dạy cho lớp trẻ, trao đổi những vấn đề mà báo chí và các nhà nghiên cứu cần tìm hiểu…

Ví, Giặm trong cuộc sống hôm nay cũng không còn có  hình thức văn nghệ tự túc như ngày xưa ông cha ta đã làm. Mặc dù ở đâu đó, trong các đội nghệ thuật quần chúng, thỉnh thoảng vẫn có các tiết mục tự biên, tự diễn; Nhưng tự biên, tự diễn ở đây vẫn khác với ngày xưa, tự biên tự diễn ở đây có dấu ấn tác giả, văn nghệ tự túc ngày xưa là của nhân dân.

Vậy, cần phải tiếp tục làm gì đối với Ví, Giặm xứ Nghệ trong thời gian tới?

Không phải đến bây giờ mới đặt vấn đề cần phải làm gì và làm như thế nào đối với tài sản vô giá Ví, Giặm xứ Nghệ, mà năm, sáu chục năm qua chúng ta đã làm, những việc làm đó đã góp phần quan trọng cho sự nghiệp bảo tồn và phát huy di sản Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh trong cuộc sống hôm nay. Chúng ta có thể kể khái quát một số việc đã làm như: Sưu tầm, nghiên cứu và giới thiệu dân ca xứ Nghệ; phục dựng các trò diễn xướng dân ca trên sân khấu chuyên nghiệp và không chuyên trong tỉnh; sân khấu hóa dân ca Nghệ Tĩnh (Đưa Dân ca Nghệ Tĩnh lên sân khấu); đưa dân ca vào trường học, dạy hát dân ca trên sóng Phát thành và Truyền hình tỉnh; tổ chức nhiều cuộc hội thảo khoa học để thực hiện các nhiệm vụ nói trên; tuyên truyền, quảng bá Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh trên hệ thống thông tin đại chúng của tỉnh và của cả nước. Đặc biệt, trong thời gian xây dựng hồ sơ khoa học trình UNESCO công nhận Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, chúng ta đã tiến hành tổng kiểm kê toàn bộ kho tàng Di sản Dân ca Ví, Giặm xứ Nghệ, tiếp tục xây dựng và phát huy mạnh mẽ hệ thống câu lạc bộ hát dân ca ở hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh. Trong cuộc sống hôm nay, mô hình câu lạc bộ hát dân ca có thể giải quyết phần nào về việc đưa Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh về với cộng đồng. Những việc làm trên đã góp phần quan trọng để Tổ chức Khoa học, Giáo dục và Văn hóa của Liên Hiệp quốc (UNESCO) tiếp cận một cách sâu sắc và toàn diện đối với Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh, để cuối năm 2014, Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh chính thức được tổ chức trên công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Việc cần làm hôm nay là:

- Thứ nhất, đẩy mạnh việc tuyên truyền, quảng bá những giá trị độc đáo, riêng có của Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh (những giá trị mà UNESCO đã công nhận) cho cộng đồng người Nghệ ở hai tỉnh Nghệ An và Hà Tĩnh, người Nghệ xa quê và du khách gần xa; làm thế nào để mọi lứa tuổi trong cộng đồng nói trên không những biết hát dân ca mà còn hiểu biết sâu sắc những giá trị văn hóa, giá trị nhân văn của Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh, để họ có trách nhiệm tham gia bảo tồn và phát huy.

- Thứ hai, phát huy mạnh mẽ hơn nữa giá trị phổ biến của Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh để mọi người, mọi lứa tuổi cùng tham gia hát Dân ca Ví, Giặm Nghệ Tĩnh. Ví, Giặm Nghệ Tĩnh không còn môi trường diễn xướng xưa, không còn phương pháp sáng tác ngẫu hứng, truyền miệng như ông cha chúng ta đã làm, nhưng thay vào đó là những hình thức sinh hoạt truyền thống như: hát trong gia đình, hát trong làng quê, khối phố, hát trong sinh hoạt đoàn, đội, hội phụ nữ, hội người cao tuổi…Duy trì được những hình thức sinh hoạt truyền thống này, Ví, Giặm Nghệ Tĩnh sẽ tồn tại mãi mãi với cuộc sống hôm nay và mai sau.

- Thứ ba, những việc chúng ta đã làm thành công trong nhiều thập kỷ qua như: đưa dân ca vào trường học, sân khấu hóa dân ca Nghệ Tĩnh, tổ chức sinh hoạt hát dân ca trong hệ thống câu lạc bộ… cần tổng kết, rút kinh nghiệm để phát huy mạnh mẽ hơn nữa. Trong cuộc sống hôm nay thật muôn màu muôn vẻ, muốn bảo tồn và phát huy dân ca nói chung, Dân ca Ví, Giặm xứ Nghệ nói riêng cần phải kiên trì và say mê với dân ca hơn nữa; kể cả muốn phát huy dân ca, trở thành những tác phẩm cải biên và phát triển, hoặc trở thành những tác phẩm có quy mô lớn như giao hưởng, hợp xướng, nhạc kịch…thì người trực tiếp làm công việc này cũng phải hiểu biết sâu sắc về dân ca, thậm chí biết hát dân ca như những người nghệ nhân dân gian thực thụ, có như vậy mới đủ sức để đưa dân ca đến với cuộc sống hôm nay một cách nhuần nhuyễn, thiết thực, phù hợp với nhu cầu của cuộc sống.

Ví, Giặm Nghệ Tĩnh trong cuộc sống hôm nay chắc hẳn còn nhiều cái phải bàn và nhiều việc phải làm. Một số nét khái quát trên là quá trình chúng tôi sống với Ví, Giặm, lặn ngụp cùng Ví, Giặm để làm nghề, xin được nêu lên để cùng tham khảo.

Hy vọng, Ví, Giặm Nghệ Tĩnh có thêm những bước tiến mới về bảo tồn và phát triển trong cuộc sống hôm nay, để những giá tri đại diện của nhân loại mà UNESCO đã công nhận mãi mãi trường tồn với đời sống của muôn dân.

Nhạc sĩ Hồ Hữu Thới