Sưu tập Báo chí cách mạng Việt Nam 1925-1945

Lịch sử báo chí giai đoạn 1925-1945 gắn liền với các cao trào cách mạng, vì vậy có thể tạm chia thành 4 thời kỳ, đó là :

1. Từ tháng 6-1925 đến tháng 2-1930 (trước khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời). Trong thời kỳ này báo chí cách mạng xuất hiện lẻ tẻ, là cơ quan tuyên truyền của một số tổ chức tiền thân của Đảng, chủ yếu tập trung tuyên truyền cho quần chúng về chủ nghĩa cộng sản, giương cao ngọn cờ Chủ nghĩa Mác - Lênin, cổ động nhân dân, nhất là giai cấp công nhân tham gia đấu tranh cách mạng và xây dựng tổ chức mang tính giai cấp để bảo vệ quyền lợi thiết thực hằng ngày và góp phần đấu tranh cho sự nghiệp giải phóng giai cấp, giải phóng dân tộc. Thời kỳ này báo chí chủ yếu in trên giấy nến, khổ nhỏ, số lượng khiêm tốn, chỉ khoảng trên dưới 100 bản. 

2. Thời kỳ 1930-1936

Sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam được thành lập, báo chí cách mạng đặc biệt phong phú cả về nội dung, hình thức cũng như số lượng các đầu báo. Thời kỳ này báo chí cách mạng tập trung tuyên truyền về vai trò lãnh đạo của Đảng, về lý luận chủ nghĩa Mác - Lênin, về liên minh công nông, về quan hệ giữa Đảng và quần chúng nhân dân… Một điều đặc biệt và hiếm gặp trên trên thế giới là cũng chính trong thời kỳ này đã xuất hiện một số tờ báo viết tay được xuất bản và lưu hành trong các nhà tù của thực dân Pháp. Cũng như giai đoạn trước, báo chí trong những năm1930-1936 xuất bản không định kỳ, kích cỡ khác nhau, được lưu hành bí mật, kỹ thuật in ấn kém với nhiều hình thức khác nhau, như: đánh máy, in thạch, in sáp, viết tay…

3. Thời kỳ 1936-1939

Do ảnh hưởng tích cực trước thắng lợi của Mặt trận Bình dân Pháp, phong trào đòi dân chủ ở Đông Dương cũng đã giành được nhiều thắng lợi. Đặc biệt, báo chí trong thời kỳ này đã được xuất bản công khai, ít bị kiểm duyệt. Nội dung báo chí thời kỳ này chủ yếu tập trung tuyên truyền về Nghi quyết Đại hội lần thứ VII của Quốc tế cộng sản, tuyên truyền về sự chuyển hướng chỉ đạo chiến lược của Đảng, vận động đòi tự do, dân chủ, tự do báo chí, đòi thả tù chính trị, đòi cải thiện đời sống cho thợ thuyền… Hình thức xuất bản của báo chí thời kỳ này rất phong phú, các tờ báo đều in tipo, nhiều trang hơn và ra đều kỳ hơn. Đặc biệt trong thời kỳ 1936-1939, tranh thủ chế độ kiểm duyệt được nới lỏng hơn, các thủ tục cấp phép đơn giản, các tổ chức của Đảng đã xuất bản 6 tờ báo tiếng Pháp, đó là: Le travail; Rassemblement, L Avant-garde, Le Peuple, An Avant, Notre Voix; thậm chí vận động để chuyển một số tờ báo đã được phép xuất bản trước đây sang phục vụ cách mạng (Hồn trẻ - Hồn trẻ mới; Sông Hương - Sông Hương tục bản). Ngoài ra, trong giai đoạn này có một số tờ báo cách mạng biên tập ở một nơi, lại xuất bản, in ấn và phát hành ở một nơi khác, như tờ Nhành lúa biên tập ở Huế, nhưng in và phát hành tại Hà Nội. Cũng trong giai đoạn này có một số tờ báo cách mạng in bằng tiếng Việt, nhưng không xin phép chính quyền thực dân Pháp, như các tờ Dân chúng, Lao động, Dân muốn, Dân tiến…

4. Thời kỳ 1939-1945

Sau khi Chiến tranh thế giới thứ hai bùng nổ năm 1939, toàn bộ báo chí cách mạng lại một lần nữa rút vào hoạt động bí mật. Đây là thời kỳ phong trào cách mạng đang lên cao, bên cạnh Đảng Cộng sản Đông Dương, các tổ chức đoàn thể cách mạng khác cũng được thành lập dưới sự lãnh đạo của Đảng, vì vậy trong giai đoạn này bên cạnh báo chí của Đảng, còn có báo chí của Mặt trận Việt Minh, của các đoàn thể cứu quốc. Nội dung của báo chí giai đoạn 1939-1945 chủ yếu tập trung đấu tranh chống đế quốc thực dân và tay sai. Báo chí cách mạng giai đoạn này đã chỉ rõ ngày thắng lợi như một chân lý, một mục tiêu cuối cùng trong cuộc đấu tranh gian khổ, nhưng tất yếu sẽ chiến thắng. Mặc dù báo chí thời kỳ này so với giai đoạn trước số lượng không nhiều hơn, nhưng chất lượng bài vở tốt hơn, nội dung phong phú hơn, hình thức trình bày hấp dẫn hơn, có một số tờ báo tồn tại dài hơn, ra được nhiều số hơn… Có thể khẳng định rằng, báo chí xuất bản trong giai đoạn 1939-1945 là một công cụ tuyên truyền hữu hiệu, góp phần to lớn cho sự nghiệp đấu tranh giành độc lập, tự do cho dân tộc, mà thắng lợi cuối cùng là Cách mạng Tháng Tám năm 1945.

Vì báo chí chiếm một vị trí quan trọng trong sự nghiệp đấu tranh giành độc lập dân tộc và xây dựng bảo vệ Tổ quốc, cho nên trong tất cả các Bảo tàng, dù thuộc bất kỳ loại hình nào thì báo chí vẫn luôn là những hiện vật quý được sưu tầm, lưu giữ cẩn trọng và trưng bày giới thiệu tới đông đảo công chúng. Trong hơn 60 năm qua, Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam (được hình thành trên cơ sở sáp nhập Bảo tàng Cách mạng Việt Nam và Bảo tàng Lịch sử Việt Nam), không ngừng sưu tầm các tờ báo, tạp chí được xuất bản bí mật trong thời kỳ cách mạng. Hiện nay trong kho Văn bản của Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam đang lưu giữ một sưu tập 91 tờ báo với 853 số báo gốc xuất bản từ năm 1928 đến năm 1945.

Trong sưu tập báo chí cách mạng hiện lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam có 6 tờ  báo xuất bản trước năm 1930, như báo Thân Ái, cơ quan ngôn luận của Chi hội Hội Việt Nam cách mạng Thanh niên Việt kiều ở Thái Lan xuất bản năm 1928, Báo Búa Liềm, cơ quan Trung ương của Đông Dương cộng sản Đảng ra tháng 11-1929; Báo Lao động của Tổng Công hội đỏ Bắc Kỳ ra 1-11-1929; báo Xích Sinh, cơ quan tuyên truyền của Sinh hội đỏ Nghệ An, ra ngày 15-1-1930; báo Sao đỏ của Đảng bộ Đông Dương Cộng sản Đảng Hải Phòng ra ngày 15-10-1929.... Đặc biệt, từ sau khi Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời 3-2-1930 đến tháng 12-1945 Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam, hiện đang lưu giữ 85 tờ báo cách mạng với 842 số báo. Trong số đó có nhiều tờ báo là cơ quan ngôn luận của Trung ương Đảng Cộng sản Việt Nam, như báo Tranh đấu, xuất bản ngày 15-8-1930; báo Cờ vô sản, xuất bản ngày 1-2-1931; báo Dân chúng xuất bản năm 1938-1939; báo Cờ Giải phóng xuất bản năm 1943-1945.... Bên cạnh đó còn có nhiều tờ báo của các Xứ ủy, Khu ủy, liên tỉnh, các huyện ủy, các đoàn thể chính trị xã hội. Xứ ủy Bắc Kỳ có các báo như: Báo Tin tranh đấu Bắc kỳ (xuất bản năm 1930), báo Le Travail (1936-1937), báo Tin tức (1938)...; Xứ ủy Trung Kỳ có các báo như: Báo Công nông binh (1931), báo Chỉ đạo (1931), báo Vô sản (1931)...; Xứ ủy Nam Kỳ có các báo như : Lao khổ (1930), Giải phóng (1934-1935-1936), Lao động (1938-1939). Đối với các tờ báo của địa phương hoặc các đoàn thể phải kể tới các tờ báo nổi tiếng một thời ghi đậm dấu ấn trong lịch sử báo chí cách mạng Việt Nam, như các tờ báo: Bước tới (năm 1930) của Tỉnh ủy Hà Tĩnh, Cởi ách (1941) của Tỉnh ủy Nghệ An, Phấn đấu (1930) của Tỉnh ủy Phú Yên, Con đường sống (1931) của Huyện ủy Đức Phổ Quảng Ngãi, Gương vô sản (1931) của Huyện ủy Anh Sơn, Nghệ An.... Nhưng phong phú loại hình, đa dạng về hình thức của dòng chảy báo chí cách mạng thời kỳ 1925-1945 hiện lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam có lẽ phải kể đến báo chí của các tổ chức quần chúng, các đoàn thể chính trị xã hội do Đảng Cộng sản Việt Nam lãnh đạo. Trong số 47 tờ báo và tạp chí của các đoàn thể phải kể đến các tờ, như : Phá ngục ( năm 1940) của Mặt trận Dân tộc phản đế; Cứu quốc của Tổng bộ Việt Minh (1945); Dân tộc (1942) cơ quan tuyên truyền của Việt Nam độc lập đồng minh Trung Kỳ; Đuổi giặc nước của Việt Minh Thanh Hóa (1943-1944); Giải phóng (1944), cơ quan tuyên truyền của Việt Nam độc lập đồng minh Nam Kỳ; Hồn Việt Nam (1942),  cơ quan tuyên truyền của Việt Minh khu D (Bí danh của Việt Minh liên tỉnh Lào Cai, Yên Bái, Phú Thọ, Vĩnh Yên) ; báo Kháng Địch (1945) của Việt Minh Nghệ An; Việt Nam độc lập (1941-1945) của Việt Minh Cao Bằng, Bắc Cạn, Lạng Sơn; Chiến đấu (1942-1944) của Quân nhân cứu quốc hội; Tiền phong (1940) của Đoàn Thanh niên cứu quốc Bắc Kỳ; Hồn nước (1945) của Hội Nam nữ thanh niên Hoàng Diệu, Hà Nội và rất nhiều tờ báo khác đang được lưu giữ cẩn trọng tại kho bảo quản hiện vật gốc của Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam.

Trong số 91 tờ báo cách mạng thời kỳ 1925-1945 hiện lưu giữ tai kho Bảo tàng Lịch sử quốc gia có nhiều tờ báo đặc biệt quý hiếm, ra đời trong những hoàn cảnh đặc biệt và do các Lãnh tụ cao cấp của Đảng sáng lập và phụ trách. Trong đó phải kể đến các tờ báo, như: Số 2 của tờ Cờ vô sản, do Tổng Bí thư Trần Phú phụ trách ra ngày 1-2-1931, báo chỉ ra được 7 số, in trên giấy sáp, 4 trang, kích thước 19 cm x 30cm; số 1 của tờ Tranh đấu, cơ quan Trung ương của Đảng Cộng sản Việt Nam, in trên giấy sáp, kích thước 23,5 x 34,5cm; Một tờ báo được xuất bản tại Sài Gòn năm 1938-1939, mà Bảo tàng Lịch sử quốc gia đang lưu giữ trọn bộ, đó là báo Dân chúng. Báo Dân chúng, mặc dù trên măng-set ghi là Cơ quan của lao động và dân chúng Đông Dương, nhưng thực chất đây là cơ quan Trung ương của Đảng Cộng sản Đông Dương, báo do Tổng Bí thư Nguyễn Văn Cừ sáng lập và chỉ đạo. Báo Dân chúng ra số đầu tiên (số 1) ngày 22-7-1938 và số cuối cùng (số 80) ngày 30-8-1939, Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam đang lưu giữ 79 số (chỉ thiếu số 14); báo in tipo, 4 trang, kích thước không đồng nhất, dao động từ 29,5 x 44,5 cm đến 37 x 54 cm. Nội dung báo Dân chúng rất phong phú, nhiều bài về phương pháp cách mạng, nhiều tin tức về phong trào cách mạng của các nước, tin tức về phong trào đấu tranh đòi quyền lợi của công nhân, nông dân nhiều nơi trong cả nước và báo Dân chúng là tờ báo cách mạng đầu tiên có đăng các quảng cáo.

Một tờ báo làm phong phú sưu tập báo chí cách mạng và là niềm tự hào của Bảo tàng lịch sử quốc gia, đó là báo Việt Nam độc lập của Việt Minh Cao Bằng, Bắc Cạn, Lạng Sơn. Báo Việt Nam độc lập do Nguyễn Ái Quốc sáng lập, trực tiếp viết bài, in ấn, vẽ minh họa và phát hành. Hiện nay Bảo tàng lịch sử quốc gia đang lưu giữ 123 số báo và 3 họa bản. Số đầu tiên ngày 1-8-1941 được đánh số 101, theo các nhà nghiên cứu thì đây là một cách làm báo bí mật và cũng với hàm ý Việt Nam độc lập là tờ báo kế tục các tờ báo cách mạng trước đây của Đảng. Báo Việt Nam độc lập có 2 trang, in lito, kích thước dao động từ 19,5 x 23,5 cm đến 30 x 44,5 cm, mỗi tháng ra 3 kỳ, mỗi kỳ khoảng 400 bản. Trên tất cả các số báo đều có các mục, như: Tin trong nước, Tin thế giới, Vườn văn, nhiều tranh minh họa dễ hiểu, ngộ nghĩnh, vui vẻ. Ngoài ra, phần lớn các số báo phía trên bên phải của trang nhất bao giờ cũng có 2 câu thơ lục bát dễ hiểu để cổ động đồng bào tinh thần yêu nước, sẵn sang tham gia cách mạng, ủng hộ cách mạng. Trên ấn phẩm đầu tiên có hai câu thơ: “Nhiễu điều phủ lấy giá gương; Người trong một nước phải thương nhau cùng”; số 102 có 2 câu thơ: “Nước Nam là của nước ta; Nước kia đã mất thì nhà còn đâu” và số 117 ra ngày 1-2-1942 có bài xã luận Nên học sử ta và trên măng sét có câu thơ “Dân ta phải biết sử ta; Cho tường gốc tích nước nhà Việt Nam”. Đặc biệt với bút danh khác nhau, đồng chí Nguyễn Ái Quốc đã viết nhiều bài về truyền thống yêu nước, về xây dựng con người mới, về đại đoàn kết, về bình đẳng nam nữ, về xây dựng đời sống mới, về chống quan liêu, xa rời quần chúng, chống tệ nạn tham nhũng.

Tóm lại, sưu tập 91 tờ báo với 853 số báo gốc được xuất bản trong thời gian từ tháng 11-1928 đến 15-12-1945 hiện lưu giữ tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia Việt Nam là những di sản quý hiếm, độc đáo, những nguồn sử liệu đáng tin cậy để phục vụ cho các công trình nghiên cứu về khoa học xã hội và nhân văn và cũng là những hiện vật hấp dẫn phục vụ cho công tác trưng bày giới thiệu với đông đảo công chúng đến với các Bảo tàng. Đồng thời, qua các trang báo đã nhuốm màu thời gian ấy cũng nói lên những công sức to lớn, sự hy sinh thầm lặng lớn lao của bao thế hệ người làm báo và biết bao quần chúng nhân dân đã bảo vệ, nuôi giấu các cơ quan biên tập, in ấn, phát hành báo trong những năm tháng cách mạng còn trong trứng nước, cũng như những ngày tháng gian khổ trên bước đường đấu tranh giành độc lập cho dân tộc và hạnh phúc của toàn dân ./.

ThS Triệu Hiển 

Ủy viên BCH Hội Di sản Văn hóa Việt Nam, Phó Chủ tịch Hội DSVH Thăng Long - Hà Nội;

nguyên Giám đốc Bảo tàng Cách mạng Việt Nam