Nghề dệt may Phùng Xá

Truyền thống lâu năm

Từ Hà Nội đi về phía Nam 40km, làng Phùng Xá như một sự kết hợp tinh tế của nét đẹp hiện đại đô thị hoá và nét đậm đà bản sắc Việt. Theo các cụ cao niên trong làng, nghề dệt Phùng Xá khởi nguồn từ đầu thế kỷ XX, cụ tổ làng nghề là cụ Hoàng Tiến Gan. Cụ xuất thân trong một gia đình nông dân nghèo, quanh năm bán mặt cho đất bán lưng cho trời, hơn nữa lại là người con của làng quê có nghề chăn tằm ươm tơ mà vẫn khổ cực áo chẳng đủ mặc, vì thế tâm thức cụ đã nung nấu nghề dệt. Năm 1928, cụ rời làng đi học hỏi nghề dệt ở Bắc Ninh, Hà Đông. Năm 1929, cụ mang nghề dệt về làng, cụ tổ chức một nhóm thợ, vừa làm vừa truyền nghề, vừa đóng máy vừa dựng giá thành khung. Để ghi nhớ công đức cụ, dân làng đã lấy ngày mồng 02 tháng 3 Âm lịch hàng năm làm ngày giỗ ông tổ làng nghề.

Trước Cách mạng tháng 8 năm 1945, thậm chí đến giải phóng năm 1954, cả làng đã dệt theo hình thức cá thể, tự sản tự tiêu, chủ yếu là dệt tơ tằm, the, đũi với số lượng ít. Sau đó qui mô phát triển hơn thành các hợp tác xã tiểu thủ công nghiệp dệt các mặt hàng như lụa, satanh và đặc biệt là khăn mặt bông để xuất khẩu sang Liên Xô (cũ ). Năm 1992, hợp tác xã giải thể do không thích nghi được với cơ chế đổi mới. Tuy nhiên, người dân nơi đây với lòng yêu nghề tha thiết, đã tự tìm tòi, sáng tạo, mạnh dạn đầu tư máy dệt, nguyên liệu nhằm duy trì nghề truyền thống và đáp ứng nhu cầu người tiêu dùng. Sản phẩm khăn dệt của làng đa dạng về mẫu mã, kiểu dáng và có chất lượng cao như: Khăn mặt, khăn nhỡ, khăn tắm, khăn trơn, khăn họa tiết, khăn nhuộm màu, phun màu…, bởi thế mà làng Phùng Xá vẫn giữ được tiếng thơm.

Nghề dệt Phùng Xá khởi nguồn từ đầu thế kỷ XX, cụ tổ làng nghề là cụ Hoàng Tiến Gan. (Ảnh:TL)

Qui mô làng dệt cũng theo đà đó mà phát triển, đến nay trong làng đã có 28 doanh nghiệp tư nhân, 13 công ty cổ phần với qui mô sản xuất lớn, ngoài ra còn có các hộ sản xuất tư nhân, nghệ nhân, thợ giỏi và các thợ kĩ thuật phục vụ cho ngành dệt, đặc biệt có 3 nghệ nhân được Nhà nước phong tặng danh hiệu nghệ nhân năm 2006.

Nghề lắm cung phu

Chỉ với nguyên liệu đầu vào là những cối sợi trắng, bằng đôi bàn tay khéo léo cùng với óc sáng tạo, người dân Phùng Xá đã làm ra những chiếc khăn với đủ mẫu mã, kiểu dáng, màu sắc, kích cỡ để đến tay người tiêu dùng trong và ngoài nước. Đối với làng nghề dệt khăn truyền thống Phùng Xá, quá trình sản xuất ra sản phẩm khăn trải qua 5 công đoạn: từ mắc sợi, cho đến dệt, tẩy, nhuộm, máy biên mép, cuối cùng là in phun hoa văn, có thể nói đây là quá trình kết hợp giữa lao động thủ công và sự trợ giúp của máy móc.

Mắc sợi là công đoạn đầu tiên và cũng ảnh hưởng trực tiếp đến sản phẩm nên rất được coi trọng. Vì thế mà người thợ làm mắc phải tinh mắt, tập trung và cẩn thận quan sát từng sợi chỉ.Từng cối sợi sẽ được kéo lên đều đặn qua giàn mắc và lên guồng quay, sau khi quay đủ thì toàn bộ sợi trên guồng sẽ được cuộn đầy vào trục.

Thứ hai là dệt, công đoạn này được thực hiện tại hầu hết các gia đình trong làng, hầu như hộ gia đình nào cũng có máy dệt, có những gia đình có 3 đến 4 máy dệt. Máy dệt tay cày, chân giận trước kia đã được thay thế bằng máy dệt bán tự động kèm mô tơ hay máy kiếm tự động hoàn toàn. Công đoạn này đòi hỏi người thợ phải biết kết hợp tay chân nhịp nhàng, bởi lẽ kết hợp không khớp hoặc giận không dứt khoát thì lỗi sẽ xuất hiện ngay trên sản phẩm ví như những đường dạn ngang hay sùi sợi.

Tẩy nhuộm là công đoạn quan trọng làm nổi bật mẫu mã của sản phẩm. Hiện nay khâu này do các công ty tẩy nhuộm trong địa bàn làng Phùng Xá phụ trách với hệ thống trang thiết bị như bể tẩy nhuộm, máy sấy công nghiệp, máy hấp, thiết bị xử lí thuốc tẩy…

Sản phẩm của làng nghề dệt may Phùng Xá (Ảnh:TL)

Tiếp đến là công đoạn máy biên và mép. Khâu này có thể đi kèm máy luôn tại xưởng của doanh nghiệp, hoặc được tách riêng cho hộ gia đình đảm nhận. Đây cũng là khâu cần nhiều nhân công nhất vì nó đòi hỏi những bước tỉ mẩn của lao động thủ công. Ví như phải dọc khăn từ những tấm to rồi mới có thể máy 2 bên biên chiều dài khăn, rồi lại cần cắt để máy gập chiều rộng, xếp từng trăm khăn một và sửa chỉ. Để đáp ứng yêu cầu cao về mẫu mã của thị trường, người thợ máy phải cứng tay và máy đẹp đường kim mũi chỉ trên bề mặt khăn.

In phun với sản phẩm hoa văn là bước cuối chỉ dành cho sản phẩm là hàng khăn trơn có mầu nền sẵn. Người thợ thủ công chỉ cần đặt khăn lên bàn in, dùng lưới in có hình hoa văn, sau đó quét màu lên khăn, vì thế mà yêu cầu đặt ra ở công đoạn này là pha màu sao cho đẹp mắt.

Sức sống mới

Qua thời gian, làng dệt không ngừng lớn mạnh và phát triển, đến nay toàn xã có 28 doanh nghiệp tư nhân, trên 50 công ty TNHH quy mô sản xuất lớn với 2.550 máy dệt, trong đó có 472 máy dệt tự động, còn lại là máy dệt thủ công và bán thủ công. Nhờ vậy, sản lượng và chất lượng của sản phẩm khăn dệt không ngừng được nâng cao, mặt hàng khăn không chỉ được người trong nước tin dùng mà còn xuất khẩu sang: Trung Quốc, Nhật Bản, Mỹ, Séc, Hàn Quốc và nhiều nhất là Đài Loan (Trung Quốc).

Xã Phùng Xá có 1.900 hộ dân với 7.783 nhân khẩu thì có tới hơn 80% số hộ làm nghề dệt. Nghề dệt khăn đã tạo việc làm thường xuyên cho hơn 4.500 lao động tại địa phương và các xã lân cận với thu nhập ổn định từ 2 - 2,5 triệu đồng/người/tháng. Tuy là nghề phụ nhưng nghề dệt khăn đã mang lại nguồn thu nhập chính, góp phần nâng cao đời sống cho người dân.  Từ chỗ chỉ sử dụng máy dệt thủ công năng suất thấp, đến nay hầu hết các xưởng sản xuất đều sử dụng máy dệt công nghiệp hiện đại, năng suất cao, gấp 3 - 4 lần máy dệt thủ công.

Năm 2002, Phùng Xá được công nhận là làng nghề truyền thống. Đây là động lực để nghề dệt ngày một phát triển, góp phần tạo việc làm cho một lượng lớn lao động, đời sống nhân dân không ngừng được cải thiện, diện mạo làng quê thay đổi. Đặc biệt, năm 2004, Hiệp hội Thủ công mỹ nghệ làng nghề dệt Phùng Xá được thành lập với hơn 90% thành viên là các hộ gia đình và cơ sở sản xuất khăn dệt trên địa bàn đã tạo bước chuyển mới cho sự phát triển của làng nghề. Hiệp hội cũng đưa ra phương hướng phát triển của làng nghề là đẩy mạnh quan hệ đối tác về xuất khẩu, đồng thời tạo thêm việc làm cho người lao động, cải thiện đời sống nhân nhân.

Làng dệt Phùng Xá không ngừng lớn mạnh và phát triển, đến nay toàn xã có 28 doanh nghiệp tư nhân, trên 50 công ty TNHH quy mô sản xuất lớn với 2.550 máy dệt (Ảnh: TL)

Hiện nay, sản phẩm khăn dệt Phùng Xá không chỉ được người tiêu dùng trong nước tin dùng mà còn xuất khẩu sang 6 quốc gia: Trung Quốc, Nhật, Mỹ, CH Séc, Hàn Quốc và nhiều nhất là tại Đài Loan.

Với định hướng phát triển làng nghề hiện đại, bền vững, UBND xã Phùng Xá đã thành lập 3 khu dân cư và điểm công nghiệp làng nghề diện tích 5 ha tại thôn Thượng với số vốn đầu tư 40 tỷ đồng; trang bị máy móc hiện đại với 5 xưởng dệt, 4 xưởng tẩy nhuộm, 2 xưởng kéo sợi và một xưởng dệt bao bì; hoàn thiện hệ thống đường giao thông nông thôn thuận tiện cho giao lưu hàng hóa…

Duy trì và phát triển nghề dệt truyền thống là xứ mệnh thiêng liêng của mỗi người con làng Phùng Xá, kế tụng cha ông gìn giữ bản sắc cho muôn đời sau.
 

Vũ Toàn