Làng gốm Kim Lan

Làng gốm Kim Lan thuộc huyện Gia Lâm, phía Đông Nam Hà Nội, phía Bắc giáp với làng cổ Bát Tràng, phía Tây giáp với quận Hoàng Mai có lịch sử hình thành lâu đời và cũng là một trong những trung tâm gốm nổi tiếng của cả nước.

Năm 1999 - 2000 với ý định muốn trả lời ba câu hỏi của làng Kim Lan: làng Kim Lan có từ bao giờ? Làng có một đình và bốn miếu, những đình miếu này thờ ai, công trạng ra sao?; Tổ tiên và các thế hệ dân cư của làng đã tồn tại và phát triển thế nào?, chương trình tìm lại “cội nguồn làng” của 5 cụ hưu trí ở làng Kim Lan đã khiến cho những tư liệu còn trong các văn bia của làng, ở các xã liên quan, trong sách vở nhà dân và cả trong lòng đất cũng được lật lại, xới lên, tìm kỹ.

Theo truyền thuyết dân gian, Làng Kim Lan (tên Nôm là làng Xươn) được thành lập từ rất sớm, liên quan đến sự tích Chử Đồng Tử và Công chúa Tiên Dung thời Hùng Vương thứ XVIII, lại cũng có liên quan đến lịch sử khởi nghĩa của hai Bà Trưng khi truy quét quân thù năm 40 sau Công nguyên.

Làng gốm Kim Lan thuộc huyện Gia Lâm, phía Đông Nam Hà Nội, có lịch sử hình thành lâu đời và cũng là một trong những trung tâm gốm nổi tiếng của cả nước. (Ảnh: TL)

Kim Lan nằm bên tả ngạn sông Hồng, năm 1948 cả Kim Lan, Bát Tràng, Giang Cao đều hợp nhất thành xã Quang Minh. Đến năm 1957, khi đào kênh Bắc Hưng Hải, Kim Lan được tách ra thành một xã riêng.

Điều quan trọng hơn là chính các cụ đã tìm ra được rất nhiều hiện vật gốm cổ tại Di chỉ Hàm Rồng ở Kim Lan, bên bờ sông Hồng. Có thể thấy quần thể hiện vật tìm thấy ở đây rất phong phú: những hiện vật kim loại như chuông thờ, lư hương, cối giã trầu, tiền cổ...; nhóm hiện vật gốm, đất nung như: gạch, ngói, đầu rồng, điếu bát, đĩa, bát, hũ, vò, chậu, nồi, ấm... hầu hết bị vỡ. Các loại gạch Giang Tây, gạch Hán, gạch có nhiều hoa văn, tháp nhiều tầng bốn mặt... cũng tìm thấy khá nhiều. Đặc biệt có một phù hương long mã bằng sành, là vật thờ Cao Biền tại miếu Cả trong làng.

Từ việc đọc bản Ngọc phả do Nguyễn Bính - Đông Các đại học sĩ hàn lâm viện soạn vào năm 1472, đọc bản minh văn trên chuông chùa Cả (Linh Ứng Tự) và các bản thần tích, câu đối, văn tế, văn bia... Các cụ xác định tên làng Kim Lan có từ thời Cao Biền xây thành Đại La, tức thế kỷ thứ IX.

(Ảnh: TL)

Năm 2001-2002, Viện Khảo cổ học bắt tay vào khai quật Di chỉ bãi Hàm Rồng - Kim Lan đã phát lộ hệ thống gốm sứ với những bao nung, một số loại đồ gốm phế thải... Cụ thể tại khu vực ven sông ở xóm Chùa có tìm thấy ở đây một số mảnh bát và chén men trắng vẽ lam thời Trần - thế kỷ XIV. Những mảnh bát này bị biến dạng do nung quá lửa và một số mảnh còn bị dính vào xỉ lò. Những hiện vật sống động ấy chứng tỏ loại gốm sứ này được sản xuất tại chỗ.

Dựa vào các di vật gốm, bước đầu các nhà khảo cổ học suy đoán rằng, ngay từ đầu thời Trần, Kim Lan đã có những lò gốm hoạt động.

Về vị trí địa lý,  Kim Lan và Bát Tràng sát liền nhau, thời xưa chung một làng khi chưa có con kênh đào Bắc Hưng Hải. Như vậy, Kim Lan cũng có bề dày lịch sử của nghề gốm không thua Bát Tràng. Tuy nhiên, giới khảo cổ học vẫn cẩn thận cho rằng những bằng chứng hiện vật khảo cổ thu được đã hé mở cho ta thấy một giai đoạn lịch sử muộn của làng gốm Bát Tràng và Kim Lan, còn giai đoạn sớm của những làng gốm này, vẫn còn là điều bí ẩn. Vì cứ như Ngọc phả của làng Kim Lan, làng này có niên đại từ thế kỷ thứ IX, còn tư liệu về làng gốm Bát Tràng thì cho rằng trung tâm gốm này có từ thời Lý. Nhưng dấu tích hiện vật xưa nhất tìm thấy được chỉ mới khoảng thời Trần.

(Ảnh: TL)

Một nội dung quan trọng trong số các phát hiện lần này là số gốm men lam có chất lượng cao, phong cách thể hiện hoa văn có thể so sánh với một số tiêu bản đã được tìm thấy ở Philippines và Indonesia. Điều này cho thấy nhiều khả năng sản phẩm gốm ở Kim Lan đã được xuất khẩu ra nước ngoài.

Làng gốm Kim Lan ngày nay đã cho ra nhiều chủng loại sản phẩm và chất lượng cũng được nâng cao, không chỉ phục vụ cho nhu cầu trong nước mà đã vươn ra thị trường quốc tế như Nhật Bản, Hàn Quốc…

Điểm đặc biệt của gốm Kim Lan là các sản phẩm không quá cầu kì về chi tiết mà tạo được sự tiện dụng, thoải mái cho người sử dụng. Các sản phẩm của làng gốm rất phong phú và đa dạng, từ những sản phẩm nhỏ như chiếc ống đựng tăm, chân nến đến những sản phẩm lớn như chậu trồng cây cảnh, bình đựng rượu, vại muối dưa… Ngoài ra làng gốm cổ Kim Lan còn chú trọng phát triển các sản phẩm đồ gốm phục vụ cho xây dựng như ngói trang trí, con tiện lan can…

Nếu có dịp đến làng Kim Lan thăm quan và mua sắm, du khách sẽ được tiếp đón ở những cửa hàng mà người bán chính là người sản xuất mặt hàng ấy. Du khách có thể được xem trực tiếp những người thợ thao tác từ khâu nhào nặn đất đến khâu vẽ trang trí và phơi. Nếu bạn muốn tự mình làm ra những sản phẩm gốm, bạn sẽ được hướng dẫn và chỉ vài ngày sau quay trở lại, bạn sẽ có được sản phẩm do chính mình làm ra.

(Ảnh: TL)

Đến với làng gốm Kim Lan ngoài việc được tìm hiểu về quy trình làm gốm, tự tạo ra cho mình những sản phẩm mà mình yêu thích, bạn còn có thể mua được những sản phẩm đẹp với giá rẻ để mang về dùng hay là một món quà lý thú để tặng cho người thân.

Cùng với các làng gốm khác như gốm Phù Lãng, gốm Bát Tràng, gốm Kim Lan đang góp phần làm đa dạng các sản phẩm gốm sứ và là điểm du lịch lý thú cho những du khách đến Việt Nam. 

Hồng Chinh (Tổng hợp)