Bước đầu tìm hiểu nghề thủ công thuộc vương quốc Phù Nam - Óc Eo

Vương quốc Phù Nam hình thành, phát triển từ TK I đến TK VII tại vùng đất rộng lớn phía Nam Đông Nam Á. Đó là một quốc gia phát triển rực rỡ, một nền văn hóa lớn ở Đông Nam Á vào thời cổ đại được cư dân bản địa kết hợp với di dân Ấn Độ xây dựng nên trên cơ sở kế thừa thành tựu các nền văn hóa thời Tiền sử đồng thời tiếp nhận những yếu tố văn hóa ngoại sinh cổ Ấn Độ.

Theo những nghiên cứu quốc tế và trong nước, lãnh thổ của Phù Nam rất rộng lớn, có thể bao gồm các lãnh thổ hiện nay thuộc Nam Bộ Việt Nam, Campuchia, một phần Thái Lan, Malaysia, Myanmar…

Ở Campuchia, hiện vật Phù Nam được phát hiện khá nhiều, chủ yếu ở Angkor Borei với các loại chất liệu gốm, gỗ, đá và cả quý kim vàng bạc. 

Riêng trên đất Việt Nam, hàng trăm di tích, hàng vạn di vật gồm nhiều chất liệu vàng, bạc, đồng, thiếc, gốm, gỗ, đá…thuộc Vương quốc Phù Nam được phát hiện ở toàn Nam Bộ từ Kiên Giang, Đồng Tháp, Cần Thơ, Trà Vinh, Tiền Giang, Long An, Thành phố Hồ Chí Minh cho đến Đồng Nai; nhiều nhất, tập trung nhất là tại An Giang với di chỉ văn hóa Óc Eo phân bố trên hàng trăm hecta tại Óc Eo - Ba Thê huyện Thoại Sơn và các nơi khác thuộc tỉnh An Giang.

Các hiện vật thuộc Vương quốc Phù Nam tìm thấy tại Óc Eo-An Giang chủ yếu mang tính bản địa nhưng cũng có không ít các di vật xuất xứ từ Nam Á, Đông Bắc Á, Tây Á, Địa Trung Hải… đặc biệt là những hiện vật mang phong cách Bà la môn giáo, Phật giáo … Điều đó chứng tỏ cư dân Phù Nam - Óc Eo là một cộng đồng văn minh, họ đã có chữ viết, có tiền tệ, có một hệ thống sản xuất nhiều ngành nghề từ nông nghiệp, tiểu thủ công nghiệp kể cả thương nghiệp, có quan hệ với các trung tâm chính trị  – văn hóa trên thế giới đương thời như Ấn Độ, Trung Quốc, La Mã…và cũng đã tạo lập một đời sống tinh thần độc đáo với 2 tôn giáo Bà la môn và Phật giáo… Với di vật, di tích đa dạng phong phú, các di chỉ văn hóa Óc Eo ở An Giang được các nhà khoa học đánh giá là tiêu biểu nhất trong các di tích Phù Nam đã được phát hiện.

 Nghề kim hoàn của Phù Nam - Óc Eo có 2 loại sản phẩm chính: đồ phục vụ tôn giáo tín ngưỡng và đồ trang sức. (Ảnh: internet)

Qua những di vật của vương quốc Phù Nam phát hiện tại An Giang, từ Óc Eo, Ba Thê , chùa Linh Sơn, Lò Mo cho đến Đá Nổi… có thể nhận thấy vùng Óc Eo-An Giang xưa thật sự là một trung tâm phát triển với nhiều ngành nghề cung ứng nhiều sản phẩm cho xã hội. Bước đầu xin được giới thiệu một số ngành nghề sau:

1.   Nghề kim hoàn

 Nghề kim hoàn của Phù Nam - Óc Eo có 2 loại sản phẩm chính: đồ phục vụ tôn giáo tín ngưỡng và đồ trang sức. Cư dân Phù Nam - Óc Eo nắm chắc kỹ thuật của nghề kim hoàn, họ đã tạo ra các sản phẩm vàng khối như ngẫu tượng linga- yoni rất hiện thực. Sản phẩm bằng vàng khối thể hiện mẫu vật với độ tinh xảo. Các sản phẩm vàng lá hiện nay còn tồn tại rất phong phú, chúng dù rất mỏng và diện tích rất nhỏ nhưng kỹ thuật khắc chìm vẫn làm ra sản phẩm hoàn chỉnh với các hình chạm chính xác đến độ có thể phân biệt các loại trang phục của thần linh và các vật mà nghệ nhân muốn thể hiện. Những mảnh vàng lá mỏng manh dày chưa đầy nửa mm cũng chứng minh tài nghệ xử lý của thợ kim hoàn trong một “quy định” nào đó có thể có về chế tác loại đồ này. Ngoài các loại đồ thờ, nghề kim hoàn Phù Nam - Óc Eo còn có các sản phẩm dùng trong trang sức mà tiêu biểu là các loại hoa tai, các loại nhẫn mặt trơn hay cẩn đá hay gắn tượng bò Nandi, gắn hình trăng lưỡi liềm… Điều đáng tiếc là các dụng cụ của thợ kim hoàn đến nay chưa được tìm thấy, chỉ còn tồn tại những nồi gốm nhỏ được cho là của người thợ xưa dùng nấu kim loại…  

2.   Nghề gốm

Sản xuất đồ gốm được cho là của của cư dân Phù Nam-Óc Eo đang được trưng bày tại bảo tàng. (Ảnh: internet)

Sản xuất đồ gốm là một nghề quan trọng của cư dân Phù Nam-Óc Eo, tuy kỹ thuật đương thời chỉ có đồ đất nung, chưa có đồ gốm men nhưng nghề này đã có quy mô lớn với việc chế tác nhiều loại đồ đựng nhiều kích cỡ và kiểu dáng rất đặc trưng như chiếc ấm tròn vai nở đế nhỏ có vòi cong mà sau này cư dân Khmer còn sử dụng kiểu dáng. Một số chiếc ấm đã được tô màu thổ hoàng nhưng hầu như không có hoa văn cụ thể. Tuy nhiên những hiện vật ấm còn nguyên vẹn hình dạng hiện nay còn rất ít, điều kỳ lạ là tại một số di tích người ta chủ yếu tìm thấy các loại vòi ấm mà không hề thấy thân ấm. Nghề gốm cũng phục vụ ngành kiền trúc trong việc chế tác ra đủ kiểu, đủ loại gạch ngói…Đặc biệt là những hiện vật gốm mang tính tôn giáo và mỹ thuật như các loại tượng đặc tả được nét nhân chủng và có thần thái rất độc đáo. Người ta có thể nhận dạng cư dân Châu Âu, Bắc Á, Trung Á, Ấn Độ, Đông Nam Á của cư dân Óc Eo thời cổ qua các tượng đầu người… Dụng cụ làm gốm của nghề gốm Phù Nam-Óc Eo hiện còn là các loại bàn xoa, bàn dập hoa văn…

3.   Kiến trúc

Người Phù Nam - Óc Eo sử dụng vật liệu kiến trúc theo những gì sẵn có trong vùng đất họ đang cư trú. Họ dùng chất liệu gỗ với những cây to làm cọc để dựng nhà sàn trên vùng đất thường xuyên ngập lụt hoặc dùng gỗ làm chi tiết mái, lan can... Đất sét cũng được họ nung thành gạch ngói để sử dụng trong kiến trúc: làm nhà, làm đền thờ... Có nhiều loại ngói như ngói mũi nhọn, ngói chữ nhật, ngói móc, ngói âm dương…gạch là các loại hình chữ nhật dày…Đến nay những kiến trúc của Phù Nam-Óc Eo chỉ còn lại nền móng không hòan chỉnh, tùy theo cấu trúc còn lại và các di vật tìm thấy trong các phế tích, các nhà khảo cổ đã phân biệt một số loại kiến trúc Phù Nam-Óc Eo như: nhà sàn, đền thờ, mộ táng…Tiếc rằng chưa thể phục dựng lại được một công trình kiến trúc nào của Phù Nam-Óc Eo.

Đến nay những kiến trúc của Phù Nam-Óc Eo chỉ còn lại nền móng không hòan chỉnh (Ảnh: internet)

4.   Nghề mộc

Với hiện vật còn lại là cọc nhà sàn, các tượng Phật, một số chi tiết kiến trúc mái và lan can… đã cho thấy cư dân Phù Nam-Óc Eo có tay nghề mộc cao, đặc biệt là đã phát hiện ra và sử dụng các loại danh mộc bản địa như cây sao, cây mù u… thiết kế những công trình kiến trúc bằng gỗ khá bề thế, đục chạm những pho tượng chuẩn về nhân trắc học với dáng người thon gọn đồng thời thể hiện được phần nào y phục của giới tăng lữ đương thời. Trong việc chế tác và sử dụng các loại công cụ thợ mộc, hầu như không tìm thấy dấu vết cưa và dấu vết bào trên các sản phẩm gỗ…

5.   Nghề đúc kim loại

Các hiện vật bằng thiếc như khuyên tai, con dấu... bằng đồng  tượng Visnu, đĩa bằng bạc, như  đồng tiền tròn... cho thấy nghề đúc kim loại đã đi vào ổn định và phát triển khá đa dạng với nhiều kiểu dạng hiện vật và nhiều chất liệu kim loại, tuy nhiên dụng cụ của thợ đúc kim loại Phù Nam-Óc Eo hiện chỉ còn các loại khuôn bằng đá dùng trong đúc đồ trang sức. Người Phù Nam-Óc Eo đã tìm ra quy trình đúc kim loại với kỹ thuật nấu kim loại và kỹ thuật đổ khuôn khéo léo. Hiện vật được đúc với khuôn 2 mang sắc nét đầy tính nghệ thuật.

Tượng thần Visnu bằng đá, thế kỷ 7 của thợ đúc kim loại Phù Nam-Óc Eo (Ảnh: internet)

6.   Nghề chế tác đá

Với các pho tượng Bà la môn, ngẫu tượng Linga-Yoni đầy biểu cảm và bằng chất liệu đá địa phương, kỹ thuật chế tác đồ đá của cư dân Phù Nam-Óc Eo đạt đỉnh cao, có lẽ cũng là những tác phẩm tiền thân mà sau này công trình vĩ đại Angkor Vat-Angkor Thom kế tục. Nghề chế tác đá cũng góp phần vào việc phát triển nghề đúc kim loại với các loại khuôn đúc nữ trang đa dạng. Cạnh đó các loại hạt chuỗi với nhiều hình dạng tròn, oval, hình thoi…từ đá bán quý agat, thạch anh, mã não…đòi hỏi mức độ tỉ mỉ, chính xác cho thấy tay nghề thợ làm đồ trang sức là đáng khâm phục.

7.   Nghề nấu thủy tinh

Các loại sản phẩm thủy tinh với nhiều hình dạng từ hình tròn, hình dạng trái cây…của đồ trang sức, hình nửa oval của con dấu, ngẫu tượng cặp đôi Linga-Yoni… đã chứng minh nghề nấu thủy tinh đã bước đầu phát triển tại Phù Nam-Óc Eo…

Tóm lại, tuy mới chỉ có 3 ngành nghề kim hoàn, làm gốm và đúc kim loại phát hiện những hiện vật có tính chất dụng cụ chế tác nhưng qua bước đầu tìm hiểu một số nghề thủ công của người Phù Nam-Óc Eo, có thể thấy các thế hệ cư dân Phù Nam- Óc Eo đã nắm chắc nền tảng kỹ thuật của từng nghề, đồng thời thể hiện tài trí và sức lao động sáng tạo của mình, sử dụng từng loại chất liệu phù hợp trong từng ngành nghề và để lại những sản phẩm đặc trưng không trùng lặp với bất cứ văn hóa nào trước và sau nó. Đó chính là đóng góp của người Phù Nam-Óc Eo vào kho tàng di sản văn hóa Việt Nam.

Với những đóng góp nói trên, bước đầu có thể khẳng định, Văn hóa Óc Eo là một trong ba bộ phận hợp thành của văn hóa Việt Nam thời cổ đại, có vai trò quan trọng trong việc nghiên cứu kinh tế, lịch sử, văn hóa, tộc người ở Việt Nam cũng như mối quan hệ giao lưu thương mại quốc tế trong những thế kỷ đầu Công nguyên. Chính vì thế mà năm 2012, Nhà nước Việt Nam đã công nhận các di tích Văn hóa Óc Eo ở Ba Thê -An Giang là Di tích quốc gia đặc biệt.

Phạm Hữu Công