Kinh nghiệm từ Cộng hoà Ba Lan trong bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa của Việt Nam

Làm việc tại một số bảo tàng, di tích tiêu biểu của Ba Lan, theo lời mời của Bộ Văn hóa Ba Lan.

Chuyến đi đã đưa đoàn tới thăm và làm việc tại 11 bảo tàng, di tích hàng đầu tại các thành phố Warsaw, Cracow và Lodz — những trung tâm văn hóa, lịch sử tiêu biểu của đất nước bạn. Tại đây, đoàn đã có cơ hội trực tiếp trao đổi với lãnh đạo, đội ngũ chuyên gia của các bảo tàng, di tích về nhiều nội dung chuyên môn sâu sắc trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản. Đặc biệt, ba lĩnh vực nổi bật để lại nhiều bài học thiết thực cho Việt Nam:

Giáo dục di sản: Di sản sống trong cộng đồng

TS Nguyễn Anh Minh và TS Lê Xuân Kiêu tham quan trưng bày tại một số di tích, bảo tàng hàng đầu của Ba Lan

Một điểm nổi bật trong hoạt động của các bảo tàng, di tích Ba Lan là sự chú trọng đặc biệt tới công tác giáo dục di sản. Thay vì chỉ đơn thuần trưng bày hiện vật, các bảo tàng đã đưa không gian của mình thành những "lớp học mở" sinh động, nơi công chúng, đặc biệt là thế hệ trẻ, được tham gia trực tiếp vào các hoạt động trải nghiệm, mô phỏng lịch sử, thực hành thủ công, trò chơi nhập vai, các workshop tương tác... Qua đó, di sản văn hóa không chỉ được nhìn nhận như một giá trị quá khứ, mà trở thành một phần sống động của đời sống hiện tại, giúp nuôi dưỡng tình yêu, sự hiểu biết và ý thức gìn giữ di sản từ trong cộng đồng. Tại mỗi bảo tàng, hàng năm có hàng nghìn buổi tổ chức các hoạt động giáo dục gắn liền với kết quả nghiên cứu, với các trưng bày triển lãm, cả cố định và chuyên đề. Nội dung do cán bộ bảo tàng, di tích xây dựng và tổ chức thực hiện bằng nhiều hình thức hấp dẫn, cho từng đối tượng cụ thể và ở các không gian linh hoạt. Những hoạt động này thu hút khách đến bảo tàng nhiều lần trong năm, không chỉ với trẻ em mà cả người lớn cũng rất thích thú tham gia trải nghiệm.

Chuyển đổi số: Đưa di sản vượt qua giới hạn không gian

Các bảo tàng Ba Lan đã ứng dụng mạnh mẽ chuyển đổi số trên nhiều phương diện. Hệ thống cơ sở dữ liệu số hóa hiện vật, các tour tham quan ảo, ứng dụng thực tế ảo (VR), thực tế tăng cường (AR), công nghệ đa phương tiện… đã giúp khách tham quan tiếp cận di sản dưới nhiều góc độ mới lạ, hấp dẫn. Chuyển đổi số không chỉ giúp bảo tàng quản lý hiệu quả khối lượng lớn hiện vật mà còn mở rộng khả năng tiếp cận tới công chúng quốc tế, nhất là trong bối cảnh phát triển du lịch văn hóa số và giáo dục di sản từ xa.  Các bảo tàng, di tích đều có phòng chuyển đổi số với đội ngũ nhân lực được đào tạo bài bản và trang thiết bị hiện đại, các sản phẩm chuyển đổi số phục vụ trực tiếp cho các trưng bày, triển lãm tại bảo tàng,di tích cũng như được giới thiệu cho công chúng trên hệ thống website của bảo tàng để thu hút khách tham quan trực tiếp đến thăm.

Chuyến công tác không chỉ là dịp học hỏi, cập nhật tri thức mới, mà còn mở ra nhiều hướng hợp tác cụ thể giữa các bảo tàng, di tích hai nước.

Bảo quản, phục hồi hiện vật: Giữ gìn giá trị nguyên bản bằng công nghệ hiện đại

Tại Ba Lan, các trung tâm nghiên cứu, phục chế di sản có trình độ cao, với quy trình khoa học chặt chẽ. Ở các bảo tàng, di tích đều có phòng phục hồi, tu sửa hiện vật với đội ngũ chuyên gia được đào tạo bài bản, chuyên nghiệp trong 6 năm ở trường đại học Tổng hợp Warsaw và các trường đại học Mỹ thuật, với từng chất liệu cụ thể như vải, gỗ, giấy, da, kim loại…Mỗi hiện vật đều được nghiên cứu kỹ lưỡng trước khi phục chế, với sự phối hợp liên ngành giữa các chuyên gia khảo cổ, hóa học, vật liệu học, mỹ thuật và bảo tồn. Công nghệ hiện đại hỗ trợ quá trình phục hồi, song các bảo tàng, di tích luôn đặt mục tiêu  là tôn trọng tính nguyên gốc, đảm bảo giá trị lịch sử và thẩm mỹ lâu dài của hiện vật.

Đoàn trực tiếp trao đổi với lãnh đạo, đội ngũ chuyên gia của các bảo tàng, di tích về nhiều nội dung chuyên môn sâu sắc trong công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản

Giải thưởng Sybilla – động lực sáng tạo và nâng cao chất lượng bảo tàng

Đặc biệt, một điểm nhấn rất đáng học hỏi từ hệ thống bảo tàng Ba Lan là cơ chế khuyến khích đổi mới sáng tạo thông qua Giải thưởng Sybilla - giải thưởng danh giá được Bộ Văn hóa Ba Lan tổ chức thường niên từ năm 1980. Giải Sybilla nhằm vinh danh những dự án, chương trình trưng bày, triển lãm, giáo dục, nghiên cứu, bảo quản, truyền thông di sản có chất lượng cao, mang lại tác động xã hội tích cực. Giải thưởng tạo ra sân chơi cạnh tranh lành mạnh giữa các bảo tàng, khuyến khích các đơn vị không ngừng nâng cao chất lượng chuyên môn, tăng tính sáng tạo, đổi mới cách tiếp cận trong phục vụ công chúng. Đây là một mô hình tham khảo rất đáng lưu ý đối với hệ thống bảo tàng và di sản văn hóa Việt Nam trong tương lai.

Trao đổi kinh nghiệm về bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hoá với đội ngũ chuyên gia các bảo tàng, di tích

Bên cạnh các nội dung chuyên sâu về chuyên môn, đoàn cũng tìm hiểu thêm những kinh nghiệm quản trị bảo tàng hiện đại như: mô hình quản lý dịch vụ gắn với bảo tàng; vận động xã hội hóa, dự án tài trợ; đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao, truyền thông di sản và xây dựng hình ảnh bảo tàng như trung tâm văn hóa cộng đồng mở.

Đoàn Việt Nam chụp ảnh lưu niệm với các đồng nghiệp nước bạn

Chuyến công tác lần này không chỉ là dịp học hỏi, cập nhật tri thức mới, mà còn mở ra nhiều hướng hợp tác cụ thể giữa các bảo tàng, di tích hai nước. Trong thời gian tới, các hình thức hợp tác triển vọng có thể được thúc đẩy như: tổ chức triển lãm chung, trao đổi cán bộ chuyên môn, hợp tác đào tạo nguồn nhân lực, nghiên cứu bảo tồn, chia sẻ kinh nghiệm chuyển đổi số và phục chế hiện vật.

Trong xu thế hội nhập quốc tế sâu rộng, những chuyến học tập, trao đổi kinh nghiệm như vậy có ý nghĩa thiết thực, góp phần giúp công tác bảo tồn di sản văn hóa của Việt Nam tiếp cận các mô hình tiên tiến, đồng thời làm cầu nối thúc đẩy tình hữu nghị, hợp tác văn hóa giữa Việt Nam và Ba Lan ngày càng bền chặt.

TS Lê Xuân Kiêu

Giám đốc Trung tâm Hoạt động VHKH Văn Miếu – Quốc Tử Giám