Nghề dệt Phùng Xá được hình thành từ năm 1929. Theo thuyết xưa truyền lại, cụ tổ làng nghề là cụ Hoàng Tiến Gan. Cụ xuất thân trong một gia đình nông dân nghèo, lại là người con của làng quê có nghề chăn tằm ươm tơ mà vẫn khổ cực, áo chẳng đủ mặc, vì thế tâm thức cụ đã nung nấu nghề dệt. Năm 1928, cụ rời làng đi học hỏi nghề dệt ở Bắc Ninh, Hà Đông. Năm 1929, cụ mang nghề dệt về làng, tổ chức một nhóm thợ, vừa làm vừa truyền nghề, vừa đóng máy vừa dựng giá thành khung. Để ghi nhớ công đức cụ, dân làng đã lấy ngày mồng 2 tháng 3 Âm lịch hàng năm làm ngày giỗ ông tổ làng nghề.

Trước Cách mạng tháng 8 năm 1945, thậm chí đến giải phóng năm 1954, cả làng đã dệt theo hình thức cá thể, tự sản tự tiêu, chủ yếu là dệt tơ tằm, the, đũi với số lượng ít. Sau đó qui mô phát triển hơn thành các hợp tác xã tiểu thủ công nghiệp. Lúc bấy giờ, hình thức sản xuất là thủ công bởi máy móc còn rất thô sơ, nguyên liệu dệt là sợi tơ tằm, tơ bông và sợi còn.

Làng nghề Phùng Xá phát triển nhất từ năm 1986 đến năm 1990. Thời gian này, làng có hàng trăm hộ làm nghề dệt, sản phẩm cũng đa dạng hơn chủ yếu là lụa, satanh và đã xuất hiện các sản phẩm khăn bông với nhiều kích cỡ khác nhau. Sản phẩm không chỉ tiêu thụ ở địa phương mà còn được tư thương đưa đi khắp nơi, đặc biệt là xuất khẩu sang LIên Xô cũ. Đâu đâu cũng có các mặt hàng dệt của Phùng Xá.

Sản phẩm của làng dệt Phùng Xá (Ảnh: LT)

Năm 1991, sau khi Liên Xô tan rã, nhiều HTX dệt ở Phùng Xá phải giải thể do không có đầu ra, sản phẩm không đủ sức cạnh tranh với các mặt hàng dệt may khác. Nhưng, nhiều hộ gia đình vẫn nặng lòng với nghề, mạnh dạn tự đầu tư mua máy dệt, nguyên liệu, một mặt duy trì được nghề truyền thống, mặt khác lại đáp ứng được nhu cầu của người tiêu dùng. Sản phẩm dệt khăn mặt của làng rất đa dạng về mẫu mã, kiểu cách, nào khăn mặt, khăn nhỡ, khăn tắm, nào khăn trơn, khăn hoạ tiết, nào khăn nhuộm màu, phun màu..., bởi thế mà làng dệt Phùng Xá có được tiếng thơm cho đến ngày nay. Qui mô làng dệt cũng theo đà đó mà phát triển với nhiều doanh nghiệp tư nhân, công ty cổ phần có qui mô sản xuất khá, ngoài ra còn có các hộ sản xuất tư nhân, nghệ nhân, thợ giỏi và các thợ kĩ thuật phục vụ cho ngành dệt, đặc biệt có 3 nghệ nhân được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân năm 2006. Làng có 2000 máy dệt, trong đó có 220 máy dệt tự động, 3 công ty tẩy, nhuộm, hấp sợi, 1 lò nhuộm mobin hiện đại và 1 máy mắc công nghiệp. Phùng Xá được tỉnh Hà Tây (cũ) công nhận là làng nghề truyền thống từ năm 2002.

Quá trình sản xuất ra sản phẩm khăn truyền thống Phùng Xá trải qua 5 công đoạn: mắc sợi, dệt, tẩy, nhuộm, máy biên mép, cuối cùng là in phun hoa văn.

Mắc sợi là công đoạn đầu tiên và cũng ảnh hưởng trực tiếp đến sản phẩm nên rất được coi trọng. Vì thế,  người thợ làm mắc phải tinh mắt, tập trung và cẩn thận quan sát từng sợi chỉ. Từng cối sợi sẽ được kéo lên đều đặn qua giàn mắc và lên guồng quay, sau khi quay đủ thì toàn bộ sợi trên guồng sẽ được cuộn đầy vào trục. Ngoài ra, hiện nay ở làng đã có công ty đầu tư máy mắc công nghiệp với năng suất lớn, có thể phục vụ được 30 máy dệt công nghiệp hàng tháng.''

Mô hình phát triển nghề theo mô hình hiện đại đang ngày càng được nhân rộng ở Phùng Xá (Ảnh: LT)

Thứ hai là dệt, công đoạn này được thực hiện tại hầu hết các gia đình trong làng, hầu như hộ gia đình nào cũng có máy dệt, có những gia đình có 3 đến 4 máy dệt. Máy dệt tay cày, chân giận trước kia đã được thay thế bằng máy dệt bán tự động kèm mô tơ hay máy kiếm tự động hoàn toàn. Công đoạn này đòi hỏi người thợ phải biết kết hợp tay chân nhịp nhàng, bởi lẽ kết hợp không khớp hoặc giận không dứt khoát thì lỗi sẽ xuất hiện ngay trên sản phẩm ví như những đường dạn ngang hay sùi sợi.

Tẩy nhuộm là công đoạn quan trọng làm nổi bật mẫu mã của sản phẩm. Hiện nay khâu này do các công ty tẩy nhuộm trong địa bàn làng Phùng Xá phụ trách với hệ thống trang thiết bị như bể tẩy nhuộm, máy sấy công nghiệp, máy hấp, thiết bị xử lí thuốc tẩy…Nguyên liệu để tẩy nhuộm chủ yếu là javen, thuốc màu, nước xả.

Tiếp đến là công đoạn máy biên và mép. Khâu này có thể đi kèm máy luôn tại xưởng của doanh nghiệp, hoặc được tách riêng cho hộ gia đình đảm nhận. Đây cũng là khâu cần nhiều nhân công nhất vì nó đòi hỏi những bước tỉ mẩn của lao động thủ công. Ví như phải dọc khăn từ những tấm to rồi mới có thể máy 2 bên biên chiều dài khăn, rồi lại cần cắt để máy gập chiều rộng, xếp từng trăm khăn một và sửa chỉ. Để đáp ứng yêu cầu cao về mẫu mã của thị trường, người thợ máy phải cứng tay và máy đẹp đường kim mũi chỉ trên bề mặt khăn.

In phun với sản phẩm hoa văn là bước cuối chỉ dành cho sản phẩm là hàng khăn trơn có màu nền sẵn. Người thợ thủ công chỉ cần đặt khăn lên bàn in, dùng lưới in có hình hoa văn, sau đó quét màu lên khăn, vì thế mà yêu cầu đặt ra ở công đoạn này là pha màu sao cho đẹp mắt. Hiện nay, một số doanh nghiệp đã đầu tư máy in phun cho ra sản phẩm khăn có màu đều và đẹp hơn.

(Ảnh: LT)

Hiện nay, sản phẩm khăn dệt Phùng Xá không chỉ được người tiêu dùng trong nước tin dùng mà còn xuất khẩu sang 6 quốc gia: Trung Quốc, Nhật, Mỹ, CH Séc, Hàn Quốc và nhiều nhất là tại Đài Loan.

Nền kinh tế thị trường, đặt ra nhiều cơ hội và thách thức cho tất cả các làng nghề trong xây dựng thương hiệu và quảng bá sản phẩm, trong đó có Phùng Xá. Doanh nghiệp ở làng nghề Phùng Xá đa phần là vừa và nhỏ, gặp rất nhiều khó khăn về vốn và mặt bằng sản xuất. Để tạo điều kiện cho các doanh nghiệp và cơ sở sản xuất mở rộng mặt bằng, giảm thiểu tình trạng ô nhiễm môi trường như: Bụi, tiếng ồn, nước thải qua các khu dân cư, xã luôn tạo mọi thuận lợi cho họ thuê đất. Năm 2004, xã triển khai quyết định của UBND tỉnh về xây dựng điểm công nghiệp làng nghề ở khu vực Đồng Láng và Chằm, với diện tích 10ha. Điểm công nghiệp làng nghề của xã đã giải phóng mặt bằng được hơn 5ha và đã có 13 hộ vào thuê đất, xây dựng nhà xưởng và sản xuất ổn định... Với nỗ lực của người dân làng nghề cùng hỗ trợ của địa phương, hy vọng, làng nghề dệt truyền thống Phùng Xá sẽ mãi được duy trì và phát triển, là nét đẹp văn hóa riêng độc đáo của vùng.

Hoài Nam