Miếu Hàn Lâm và tín ngưỡng võ tướng thần ở Châu Đốc

Các tộc người Việt, Khmer, Chăm, Hoa đã cùng tích lũy và chia sẻ những giá trị văn hóa đặc sắc, góp phần làm phong phú diện mạo văn hóa địa phương. Hệ thống tín ngưỡng - tôn giáo của các tộc người thể hiện rõ quá trình này. Trong đó, tín ngưỡng - tôn giáo của tộc người Hoa là một trong những mảng màu chủ đạo làm nên bức tranh đa sắc màu ấy.

Người Hoa ở Châu Đốc nói riêng và Nam Bộ nói chung còn bảo lưu nhiều hình thái tín ngưỡng - tôn giáo đa dạng. Nhìn chung, người Hoa chủ yếu theo Phật giáo Bắc truyền, tín ngưỡng dân gian và thờ cúng tổ tiên. Những vị thần thường được thờ cúng phổ biến là Quan Công, Thiên Hậu, Ông Bổn, Ngọc Hoàng… Ngoài ra trong gia đình, người Hoa thờ các vị gia thần như Táo Quân, Ngũ Phương Ngũ Thổ Long Thần, Tiền Hậu Địa Chủ Tài Thần, Kim Hoa Thánh Mẫu… 

Tuy nhiên, không chỉ cùng chia sẻ với cộng đồng người Hoa các địa phương khác những tín ngưỡng Quan Công, Thiên Hậu, Ông Bổn… người Hoa ở Châu Đốc còn có một tín ngưỡng rất đặc thù đó là Võ Tướng Thần. Đây là đối tượng được thờ cúng tại Hàn Lâm miếu, toạ lạc ở phường Châu Phú A, thành phố Châu Đốc, tỉnh An Giang. Không ai còn nhớ chính xác ngôi miếu ra đời từ khi nào, chỉ biết đã tồn tại khoảng trước thập niên 1940 và chỉ là một chòi nhỏ bằng tre lá. Năm 1948, miếu được xây lại khang trang và giữ nguyên diện mạo đến nay. 

Theo người địa phương, Võ Tướng Thần tên thật là Lý Phước Trường, nguyên quán ở Triều Châu. Đời nhà Minh, ông làm quan dưới triều Vua Sùng Trinh (Minh Tư Tông), giữ chức Hàn Lâm viện Đại học sĩ, nổi tiếng là người cang trực. Khi xảy ra chiến sự với người Mãn, Lý Phước Trường vốn là quan văn nhưng vẫn xin tình nguyện ra trận rồi giặc bị bắt. Quân giặc nhiều lần dụ dỗ quy hàng, nhưng ông vẫn một lòng trung thành, cuối cùng bị sát hại. Sau này dân chúng lập miếu thờ ông để tưởng nhớ tấm gương trung nghĩa. 

Theo tư liệu của Hàn Lâm miếu, khoảng những thập niên đầu thế kỷ XX, một số công chức ở Châu Đốc lập đàn cầu cơ và được ông giáng cơ. Khi giáng đàn, ông cho biết mình được Ngọc Đế phong là Võ Tướng Thần. 

Ngày nay, Hàn Lâm miếu là một trong những công trình kiến trúc mang tính thẩm mỹ cao ở thành phố Châu Đốc, theo phong cách cổ điển của cung đình Trung Hoa. Cổng miếu dạng tam quan, bên trên có bảng “Hàn Lâm viện” bằng chữ Hán màu vàng trên nền đỏ, dọc hai thân cột là liễn đối “Sanh tiền sắc tứ Hàn Lâm viện / Một hậu sắc phong Võ Tướng Thần”. Bước vào trong sân có hai miễu nhỏ là Ngũ Hành và Sơn Quân đối xứng nhau. Ngôi chánh điện có bộ nóc nhị cấp lợp ngói tiểu đại, mái cong hình thuyền, bờ nóc trang trí tượng rồng phun nước, các đầu đao trang trí hoa văn mây uốn lượn. Giữa hai cấp mái có khắc các dòng chữ Quốc ngữ gồm “Hàn Lâm miếu” ở giữa, “Mậu Tý niên” ở bên trái và “Nhất cửu tứ bát” (1948) ở bên phải. Trên cửa chính vào miếu có hoành phi “Võ Tướng Thần” bằng chữ Hán nhũ vàng trên nền đỏ. Hai chái bên có nóc thấp hơn gian chính, mặt tiền là hai cửa sổ tròn cách điệu chữ “thọ” theo Hán tự.

Trong chánh điện, các gian thờ được bố trí dọc theo trục trung tâm và hai vách. Ở giữa lần lượt từ ngoài vào là bàn thờ Phù Sứ, đến bàn thờ Hội Đồng Nội, cuối cùng ở vị trí cao nhất là bàn thờ Võ Tướng Thần. Trên bàn thờ chánh có long ngai, bên trên đặt long vị, hai bên có lỗ bộ (bộ binh khí) và tượng đôi chim hạc, phía trước long ngai là hòm đựng văn tế. Nhìn từ bàn thờ chánh ra, vách bên trái lần lượt là các bàn thờ Tả Ban, Tiền Bổn Hội Quá Vãng, Thiện Nam, vách bên phải lần lượt là các bàn thờ Hữu Ban, Hậu Bổn Hội Quá Vãng, Tín Nữ. Mặc dù Hàn Lâm miếu là nơi thờ vị thần người Hoa, nhưng lại vắng mặt mô hình thờ tự điển hình trong các miếu của người Hoa, đó là phối thờ Phước Đức Chánh Thần và Thiên Hậu Thánh Mẫu hai bên bàn thờ chánh. Tại đây, hai bên bàn thờ chánh lại mang đậm dấu ấn tín ngưỡng dân gian của người Việt ở Nam Bộ với bàn thờ Tả - Hữu Ban và Tiền - Hậu Bổn Hội Quán Vãng, như ở các đình thần. 

Hằng năm, miếu Hàn Lâm tổ chức Lễ Vía Ông vào các ngày 8 - 9 - 10 tháng 2 âm lịch, nghi thức giống như nghi thức của đình làng Nam Bộ và có hát Bội. Lễ Thỉnh sắc diễn ra vào sáng mùng 8, lễ Túc yết và lễ Chánh tế lần lượt diễn ra vào rạng sáng mùng 9 và mùng 10. Tuy gọi là lễ Thỉnh sắc như các đình làng, song qua khảo sát thực tế, chúng tôi nhận thấy trong hòm sắc trên bàn thờ chỉ có tờ văn tế được dùng để đọc khi cúng thần hằng năm, chứ không phải là sắc phong do Vua ban. Ngoài lễ nói trên, miếu còn tổ chức cúng tất niên vào ngày 20 tháng Chạp âm lịch.

Đến nay, không chắc chắn Lý Phước Trường là nhân vật từng tồn tại thật sự trong lịch sử Trung Hoa hay chỉ là nhân vật huyền thoại xuất hiện qua cầu cơ. Song, dù thế nào cũng không thể phủ nhận tín ngưỡng này có vai trò lớn đối với người dân Châu Đốc nói chung và tộc người Hoa ở đây nói riêng. Minh chứng là nếu những ngôi miếu khác ở địa phương được đại trùng tu khá muộn, thì miếu Hàn Lâm đã được người dân cùng nhau đóng góp để trùng tu hết sức khang trang và đồ sộ từ cách đây 70 năm. Như thế, ắt hẳn vị thần đã tạo được niềm tin mạnh mẽ trong đời sống tâm linh của cư dân. Ông Phạm Mội - Thủ từ miếu Hàn Lâm chia sẻ: “Ở đây về vấn đề tâm linh với tín ngưỡng thì hằng ngày người ta tin tưởng ông lắm, muốn làm gì cũng đốt nhang xin ông trước, coi ông có chấp thuận cho mình làm không” [Tư liệu điền dã].

Có thể nhận thấy, trong tín ngưỡng dân gian của người Hoa ở Nam Bộ nói chung và Châu Đốc nói riêng, các thần linh được sùng kính có thể là nhân vật có thật hoặc chỉ mang tính huyền thoại, nhưng phần lớn đều được gắn liền với yếu tố địa lý cụ thể, đặc biệt là khu vực Nam Trung Hoa. Trong quá trình phát triển, các tín ngưỡng tiếp tục được người Hoa vun bồi bằng nhiều hình thức, để mang đậm tính dân tộc hơn. Chẳng hạn, đưa đối tượng tín ngưỡng có lai lịch mơ hồ vào bối cảnh lịch sử cụ thể, khiến vị thần ấy gắn bó hơn với lịch sử phát triển của cộng đồng. Gắn liền với mỗi thần linh là những sự kiện hoặc huyền thoại ít nhiều liên quan đến dân tộc hoặc địa phương.

Trường hợp Lý Phước Trường cũng không nằm ngoài quy luật ấy. Việc xây dựng hình ảnh vị đại học sĩ quê ở Triều Châu là một cách để người Hoa thể hiện niềm tự hào về nguồn cội của mình. Mặt khác, huyền thoại Lý Phước Trường tham gia chiến đấu là bài học về lòng trung nghĩa mà người Hoa giáo dục cho các con cháu. Đặc biệt, những thế hệ người Hoa đầu tiên di cư đến Nam Bộ - Việt Nam là vì lý do tị nạn chính trị, không chấp nhận sống dưới chế độ nhà Thanh. Do đó, nhân vật Lý Phước Trường đã trở thành một biểu tượng thể hiện sự phản kháng của người Hán trước sự xâm chiếm của người Mãn.

Quá trình di cư đến Việt Nam, hành trang người Hoa mang theo có cả những hình thái tín ngưỡng - tôn giáo từ quê cũ. Trên vùng đất mới Châu Đốc, bằng sự linh hoạt của chủ thể văn hóa, họ đã duy trì và phát triển hệ thống tín ngưỡng dân gian hết sức phong phú và đặc sắc. Trong đó không chỉ có những tín ngưỡng tương tự cộng đồng người Hoa các nơi khác ở Nam Bộ, mà còn có hình thái đặc thù của địa phương là tín ngưỡng Võ Tướng Thần. Suốt hàng trăm năm qua, tín ngưỡng Võ Tướng Thần cùng với những hình thái tín ngưỡng khác của người Hoa vẫn còn nguyên những giá trị nhân văn đối với cộng đồng.

Bài và ảnh: VĨNH THÔNG