Lễ khao lề thế lính Hoàng Sa

Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa được bảo tồn đến ngày nay như một nét đẹp văn hóa nhằm tri ân những hùng binh đã cắm mốc, dựng bia chủ quyền, đồng thời giáo dục cho thế hệ con cháu hôm nay và mai sau về lòng yêu nước, ý chí bảo vệ chủ quyền biển đảo thiêng liêng của Tổ quốc.

Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa là một lễ hội đặc biệt. Ngay tên gọi của nó cũng đã khác với những lễ hội mà ta thường gặp ở các vùng ven biển miền Trung. Chữ LỀ ở đây nghĩa là LỆ, viết theo chữ Hán là một. Khao lề nghĩa là lệ khao hằng năm cho những người đi lính Hoàng Sa. Thế lính là một nghi lễ mang ít nhiều màu sắc của đạo giáo nhằm dùng những hình nhân thế mạng cho những người đi lính. Bởi như chúng ta biết rằng, trong những ghi chép trong các trang chính sử, như “Đại Nam thực lục”, “Quốc triều chính biên toát yếu”, “Đại Nam nhất thống chí”… cả những trang ghi chép của Lê Quý Đôn trong “Phủ biên tạp lục”; Phan Huy Chú trong “Lịch triều hiến chương loại chí”… đều có ghi chép về đội Hoàng Sa kiêm quản Bắc Hải.

Nguồn gốc của nghi lễ Khao lề thế lính gắn liền với sự hình thành và sứ mệnh lịch sử của đội hùng binh Hoàng Sa. Theo các tư liệu lịch sử, ngay từ  khi vào trấn nhậm phía Nam, Chúa Nguyễn đã cho lập đội Hoàng Sa vào cuối thế kỷ 16 hoặc đầu thế kỷ 17, và bị “triệt bãi” có lẽ là vào những năm thực dân Pháp tiến hành cuộc chiến tranh xâm lược Việt Nam. Mỗi năm 70 định suất đi Hoàng Sa, Bắc Hải mới đầu đều lấy người của làng An Vĩnh và An Hải ở vùng cửa biển Sa Kỳ, và sau này là ở làng An Vĩnh, An Hải trên đảo Lý Sơn. Họ đi từ tháng 2, tháng 3 đến tháng 8 Âm lịch mới trở về, mà cũng chỉ đi trên những chiếc thuyền câu nhỏ. Vì thế số phận họ rất mong manh giữa trời mây và bọt biển trong suốt 5-6 tháng ròng. Để có cơ may xác mình còn được yên lành trôi về bản quán, trước khi ra đi, mỗi người đi lính Hoàng Sa phải tự chuẩn bị cho riêng mình một đôi chiếu, 7 đòn tre, 7 sợi dây mây, 1 thẻ bài. Nếu không may ngã xuống, thì “chiếc chiếu bó tròn, mấy sợi dây mây” dùng để đồng đội bó xác mình thả trôi xuống biển cùng chiếc thẻ bài đã được ghi tên phiên hiệu với nguyện ước mong manh là được trôi về bản quán. Tuy biết khó có cơ may trở về, nhưng con người vẫn phải hy vọng, dù hy vọng mỏng manh. Như để cứu vớt niềm hy vọng ấy, trước khi ra đi, cùng với việc tộc họ bàn soạn lễ vật xanh tươi, hương đăng tỏa rạng, thầy phù thủy sẽ nặn hình nhân thế mạng bằng bột gạo, bằng giấy, hoặc bằng đất sét. Hình nhân thế mạng sẽ được đặt cạnh linh vị đã ghi tên tuổi người đi lính Hoàng Sa. Khi buổi lễ tế thế lính Hoàng Sa kết thúc, người lính coi như “đã có một lần chết”, và “hùng binh” ấy (như cách gọi của Vua Tự Đức) có quyền tin tưởng rằng mình sẽ không còn phải chết nữa dù sẽ trải qua muôn ngàn bất trắc trên biển khơi ròng rã 6 tháng liền mỗi năm vâng theo lệnh Triều đình.

Người ta làm Lễ Khao lề cũng là dịp tôn vinh họ, tế sống họ, cầu mong cho mọi điều xui rủi sẽ được các hình nhân chịu thay họ, để họ còn được bình yên trở về. Đây là những người được nhà Tây Sơn, Vua Gia Long, Vua Minh Mạng cử đi Hoàng Sa, kiêm quản Trường Sa không chỉ tìm kiếm hải vật, sản vật, đo đạc thủy trình, tuần phòng trên biển đảo, mà còn cắm cột mốc, dựng bia chủ quyền quần đảo Hoàng Sa và Trường Sa.

Mong muốn người ra đi còn may mắn trở về, người dân làng An Vĩnh, An Hải và nhiều nơi khác dọc ven biển Quảng Ngãi, làm Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa nhằm khao quân, tế sống và cả làm các nghi lễ thế mạng cho những người sắp xuống thuyền đi thực thi nhiệm vụ Triều đình giao phó và mặt khác còn để tế lễ và tưởng nhớ những người lính đi thực thi nhiệm vụ tại Hoàng Sa, Trường Sa đã khuất.

Chính vì vậy, Lễ Khao lề thế lính từ lâu đã trở thành một biểu tượng minh chứng cho lòng yêu nước, ý thức về chủ quyền lãnh thổ của cha ông thời xa xưa.

“Khao lề” chỉ là lệ khao định kỳ hằng năm (như hình thức cúng việc lề mà một số nơi trong nước còn gìn giữ), nhưng “thế lính” lại là nghi lễ tế sống, mang đậm yếu tố phù phép của đạo giáo nhằm thế mạng cho người đi lính, bởi ai cũng biết rằng người đi lính Hoàng Sa sẽ phải luôn luôn đối mặt với cái chết. Như những gì còn ghi trong sử sách và lưu truyền trên đảo Lý Sơn, người lính Hoàng Sa phải lênh đênh cùng sóng gió trong 6 tháng ròng chỉ với những chiếc thuyền câu, thì số phận xem như đành gửi theo trời mây và bọt biển.

Lễ được tổ chức theo nghi lễ truyền thống trên đảo, tái hiện lại những đội thuyền năm xưa ra đi bảo vệ vùng biển Hoàng Sa và Trường Sa thân yêu của Tổ quốc. Trong khói hương nghi ngút, lời phù chú lầm rầm trên nền nhạc bát âm hoặc ngũ âm xen lẫn tiếng mõ thị uy của thầy phù thủy với áo thụng, mũ tam sơn, Lễ Khao lề thế kéo dài suốt cả 2 ngày. Sau lễ thức ở nhà thờ tộc họ, người Lý Sơn đặt các hình nhân và linh vị, cùng những thứ tượng trưng mà người đi lính Hoàng Sa thường mang theo, như gạo, muối, củi, nước ngọt, lưới… vào chiếc thuyền bằng giấy, tượng trưng cho thuyền đi Hoàng Sa - Trường Sa thuở trước, đem thả ra biển. Lời nguyện cầu về sự bình yên lẫn lời xua đuổi rủi ro sẽ được bỏ chung cùng thuyền lễ. Giữa bập bềnh sóng gió hình nhân là kẻ thế mạng cho người đăng lính.

Nhưng không phải chỉ có tế sống. Mỗi tộc họ trên đảo Lý Sơn lẫn trong đất liền cũng đã có hàng trăm người không may mắn trở về. Tại nhà thờ các tộc họ Phạm Quang, Phạm Văn, Võ Văn… và tại các Âm linh tự (hay còn gọi là Nghĩa tự), vào dịp lễ khao tế này vẫn còn thầy pháp ra tay ấn quyết và lầm rầm phù chú; vẫn còn hình nhân bằng đất sét, hoặc bằng bột gạo, bằng giấy; vẫn còn hằng trăm linh vị cắm trên nải chuối và những thứ tượng trưng mà người lính Hoàng Sa, Trường Sa từng mang đi được cung thỉnh thả vào sóng nước, song chỉ còn nét nghĩa tế lính Hoàng Sa và cả Trường Sa nhằm tri ân những người đã vì Tổ quốc hy sinh trên vùng biển đảo.

Lễ Khao lề thế độc đáo ở chỗ, thoạt nghe qua hoặc trực tiếp chứng kiến thì có vẻ như mê tín dị đoan, nhưng những người tổ chức lễ đã ký thác vào đó tất cả những kỳ vọng về sự an toàn cho mỗi chuyến hải hành của đội binh phu (nếu là “thế lính”). Đó cũng là sự tri ân đối với các bậc tiền nhân đã hy sinh vì nhiệm vụ bảo vệ chủ quyền lãnh hải quốc gia (nếu là “tế lính”).

Một buổi lễ nói được cả hai nghĩa, mà xét ở nghĩa nào cũng bàng bạc một tình yêu và trách nhiệm công dân đối với cương vực của Tổ quốc. Lễ còn là dịp để các bô lão ôn lại cho con cháu nhớ về cội nguồn xa xưa với những tập tục đặc trưng của cư dân ven biển từ thuở ông bà đi mở cõi. Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa đã vượt ra khỏi một lễ hội thông thường là vì những lẽ đó.

Lễ khao lề thế lính Hoàng Sa có từ mấy trăm năm nay trở thành một nét sinh hoạt văn hóa của các họ tộc cùng với đình làng An Vĩnh, nay đã trở thành Di sản Văn hóa quốc gia. Đây là vinh dự, niềm tự hào của của nhân dân huyện đảo mà còn của cả nước, cũng là trách nhiệm của mỗi người dân trong việc bảo lưu và phát huy giá trị di sản giàu ý nghĩa, mang đậm yếu tố văn hóa biển đảo. Qua đó góp phần làm cho nền văn hóa Việt Nam thêm phong phú, đồng thời giúp thế hệ trẻ hiểu về văn hóa truyền thống của dân tộc, giáo dục lòng tự hào, tình yêu đối với quê hương đất nước.

Trần Hoàng