Họa tiết hoa văn thổ cẩm trong đời sống của người Bahnar, Jrai (Gia Lai)

Môi trường sống của người Bahnar, Jrai (Gia Lai) có mối quan hệ mật thiết với thiên nhiên và chịu sự chi phối sâu sắc của môi trường tự nhiên, thực tế này ít nhiều được phản ánh, ghi dấu ở hoa văn trang trí trên thổ cẩm của người Bahnar, Jrai mang vẻ đẹp giản dị, khỏe khoắn nhưng trang phục không kém phần duyên dáng. Những họa tiết chạy song song theo chiều tấm vải, phản ánh nét văn hóa truyền thống trong đời sống sinh hoạt hàng ngày và kỹ thuật dệt vải của người Bahnar, Jrai.

Trước kia, những họa tiết hoa văn của người Bahnar, Jrai rất đơn giản, chủ yếu theo cấu trúc đường ziczac, dạng đường thẳng, đường cong, vòng cung, tam giác, đa giác, hình mắt cáo, răng cưa, mặt trời, mặt trăng... Sau này, khi đời sống kinh tế phát triển, cuộc sống ngày càng phong phú cùng với sự chăm chỉ, học hỏi, nghiên cứu của nghệ nhân dệt đã thêu nhiều hình phức tạp hơn phổ biến là các họa tiết đối xứng, cách điệu hình học, hình kỷ hà, sóng nước, hình người, muông thú và các vật dụng gần gũi quen thuộc gắn bó với cuộc sống sinh hoạt hằng ngày như: cối, chày giã gạo, cây nêu, cầu thang nhà sàn, quả bầu... đặc biệt thể hiện rõ nét hoa văn trên trang phục với các họa tiết như: người giã gạo, người múa xoang, người gùi nước, người che dù, người khiêng nhà mồ, người cưỡi ngựa, người đánh chiêng…; các loại cây hoa: hoa rừng, bó lúa, hạt gạo, cây rừng, cây chuối, pơ lang… ; các con vật ; nhà rông, nhà mồ, nóc nhà dài, chòi lúa…và hiện nay rất nhiều nghệ nhân có thể dệt được những gì họ thấy và thích như chữ, tên người, máy bay, khẩu súng…Tất cả các họa tiết, hoa văn trên nền vải là hình ảnh thế giới sinh động tự nhiên được thể hiện theo lối cách điệu và tất cả những hình họa tiết từ đơn giản đến phức tạp đã được các nghệ nhân khéo léo chinh phục. Tất cả các hoa văn trên trang phục Bahnar, Jrai là một thế giới tự nhiên sinh động, phong phú... được biểu hiện dưới dạng hình học hóa tạo nên một tác phẩm nghệ thuật độc lập.

Ngoài họa tiết hoa văn quen thuộc trong đời sống sinh hoạt hàng ngày, trên trang phục người Bahnar, Jrai còn có những hoa văn mang đậm tín ngưỡng “Vạn vật hữu linh” mang dấu ấn những vị thần có ảnh hưởng đến đời sống xã hội của tộc người Bahnar, ví dụ như “Yang Kơtơp (thần chim cu - thần chim bồ câu).Người Bahnar kể rằng, có một viên đá có hình con chim khi đầu chim quay về hướng Đông Bắc và hướng Nam thì dân làng làm ăn được nhưng khi chim quay đầu về hướng Tây thì làng sẽ gặp tai họa (có người đau hoặc chết).

Vì thế, hình ảnh về thần chim cu xuất hiện rất nhiều trong trang phục của người Bahnar, họa tiết này được hình tượng hóa thông qua những hạt cườm đeo cổ hoặc đính lên váy áo, hình ảnh tín ngưỡng của người Jrai trong hoa văn biểu trưng cho lễ bỏ mả với nhà mồ, mái nhà mồ, cây nêu, người múa xoang, đâm trâu…cũng được nghệ nhân đưa họa tiết cụ thể trên nên thổ cẩm. Qua nghiên cứu và tìm hiểu, hoa văn người Bahnar, Jrai yêu thích nhất là họa tiết mặt trời với dạng cách điệu sao tám cánh mà người Bahnar, Jrai cũng như các tộc người trên thế giới đều tôn sùng mặt trời, họ coi mặt trời như vị thần mang lại sự sống sinh hoạt đời thường cho con người cũng như mọi sinh vật trên trái đất.

Họa tiết hoa văn của người phụ nữ Bahnar, Jrai với tín ngưỡng phồn thực cũng thể hiện rất rõ qua kiểu cách trang phục và lối trang trí hoa văn được chú ý và sắp xếp hoa văn ở cổ, tay, ngực, gấu áo (bụng) nhưng điểm hoa văn mà họ chú ý nhất vẫn là ở phần gấu áo vì đây là nơi hội tụ nét phồn thực của người phụ nữ nhiều nhất, vùng bụng chính là nơi bao bọc thai nhi - sự sinh sôi nảy nở của con người. Hoa văn trên váy của phụ nữ Bahnar, Jrai cũng được chú ý rất nhiều ở phần lưng váy, phần mông và chân váy. Trong đó điểm nổi bật nhất chính là phần mông, với miếng vải đáp phía sau mông váy đươc trang trí rất nhiều hoa văn, đó cũng chính là biểu hiện tín ngưỡng phồn thực nhằm nhấn mạnh và tôn lên vẻ đẹp ở nơi mà người phụ nữ thực hiện thiên chức sinh ra con người.

Trang phục của nam tuy không phong phú, đặc sắc như trang phục nữ nhưng cũng thể hiện rõ tín ngưỡng phồn thực qua chiếc khố. Khố được trang trí hoa văn rất phong phú cùng các tua chỉ màu sắc sặc sỡ ở hai đầu khố và thêu ở hai bên đuôi phía trước của khố mà người Jrai gọi là Tơ ngan yang (vòi con voi) thường được tạo điểm nhấn, làm nổi bật khu vực mang tính phồn thực của người đàn ông. Song, hiện nay, ngoài những họa tiết các nghệ nhân dệt theo thói quen, mẹ truyền con nối, cũng như có năng khiếu và chăm chỉ thì dệt theo  cảnh sinh hoạt đời thường và cảnh vật xung quanh chúng ta… thì có rất nhiều họa tiết mang ý nghĩa sâu sắc có tích truyện mà chỉ có một số già làng và nghệ nhân thật sự quan tâm đến lịch sử đời sống của tộc người mình mới hiểu được đúng nghĩa của họa tiết đó.

Ông Nay Toan, 51 tuổi, Ia Siêm, Krông chia sẻ những họa tiết mang biểu tượng xấu: Người Jrai nghiêm cấm thêu, dệt trên trang phục, chăn, địu biểu tượng cây, hoa, lá cành  Ana Kđa,  một loại cây có hoa nhỏ, thân cây có gai thường tự mọc ở hàng rào, là loại cây sau khi chôn người chết xấu (tai nạn giao thông, bị cây đè chết, đâm nhau chết, rắn cắn…), người ta thường bẻ một nhánh về để trước cửa nhà báo hiệu mới đi đám chết của người chết xấu. Hoa văn này chỉ được sử dụng tạc trên cột Kut, lao, nhà mồ của người chết xấu. Nếu như ai đó dệt họa tiết này lên trang phục và tặng cho người khác thì bị coi rằng có ý đồ xấu xa…mong cho người đó chết xấu.

Hoa văn mang ý nghĩa sự sống: là một loại cây to, thân gỗ mềm, hoa nở có màu sắc trắng đỏ vào tháng 12, rụng vào tháng 3 khi nó khô thành quả cứng chuyển sang màu đen và rơi đến đâu thì cây sinh sôi nảy mầm đến đó. Họa tiết này thường xuyên được các nghệ nhân thêu dệt trên áo váy của người phụ nữ, người Jrai gọi đó là cây Mơ nga Plum; biểu tượng Kơ chép Brom (phần đuôi của mũi tên) biểu hiện cho sự mạnh mẽ của người đàn ông.

Chính sự phong phú, đa dạng của màu sắc, tài trang trí họa tiết trên trang phục đã tạo nên vẻ đẹp độc đáo cho thổ cẩm của người Bahnar, Jrai. Trang phục của họ không chỉ đơn thuần là những họa tiết trang trí cho đẹp mà biểu hiện sinh động đời sống xã hội, tín ngưỡng của dân tộc Bahnar, Jrai, một sắc thái riêng biệt không giống với các tộc người khác ở Tây Nguyên nói riêng và cả nước nói chung.

Y Phương